Tarihselci Kur’an Yorumunun Batınî Tefsir Anlayışıyla Diyalektik İlişkisi

Tarihselci düşünceye sahip yazarların eserleri incelendiğinde onların Batılı eleştirmenlerin ve oryantalistle-rin yanı sıra İslam dünyasındaki eski Bâtınîlerin etkisinde kaldıkları açıkça görülür. İşin özünde Batılı eleş-tirmenlerin, Origenes’in (ö.253-254) batınî yorumunun etkisinde kaldığı gibi tarihselciler de İslam dünya-sındaki kadim Bâtınîlerin etkisinde kalmışa benzemektedir. Cennet, cehennem, melek ve cin gibi olgula-rın birer sembol oldukları, Kur’an’ın beşeriliği, Kur’an kıssalarının yaşanan gerçekler olmayışı, Kur’an hükümlerinin “her zaman ve herkes için geçerli / bağlayıcı olmak” anlamında evrensel olmayışı gibi iki taraf arasında bulunan benzerlik bu konuda örnek verilebilir. Bununla birlikte tarihselciler ile Bâtınîlerin ilişkisini ortaya koyan ve kurgusal tarihselci tefsir yöntemini bu bağlamda değerlendiren bir çalışmanın bulunmayışı, konuyla ilgili önemli bir eksikliktir. Dolayısıyla söz konusu eksikliğin giderilmesi ve konuyla ilgili gelecekteki çalışmalara bir temel oluşturmak amacıyla bu konunun araştırılması uygun görülmüştür. Bu amaçla makalede önce iki grup kaynak, yöntem ve görüş bakımından mukayese edilmiş ve bir değer-lendirme yapılmıştır. Ardından Bâtınîlik bağlamında tarihselci tefsir yönteminin Kur’an’a uygun olup olmadığı incelenmiştir. Kur’an’ın Arap Yarımadası kültüründe yer almayan –dolayısıyla tarihsel sayılama-yan- birçok konuyu içermesi sebebiyle bu tefsir yönteminin Kur’an’a uygulanmasının mümkün olmadığı görülmüştür. Ayrıca tarihselciliğin Kur’an’ın beşerîliği iddiasıyla âyetlere yaklaşması, Kur’an’ın öğretileriyle çelişmektedir. İzledikleri yöntem sebebiyle bâtınî yorum tarzından uzak kalamayan tarihselcilerin tefsir yöntemi, Kur’an’ı, hidayet verici bir kelam olmaktan çok çelişkilerle, efsanelerle ve bâtınî manalarla dolu saptırıcı bir kelam olarak görmüştür. Dolayısıyla modern Bâtınîlik diye tanımlayabileceğimiz Tarihselcili-ğin bu ve buna benzer nedenlerden ötürü Kur’an’ın ruhuna aykırı bir açıklama tarzı olduğu açıktır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Kur’an, Tarihsellik, Bâtınîlik, İnanç, Hüküm, Kıssa.

Dialectical Relationship of Historicist Quran Interpretation with Esoteric Understanding of Interpretation

When the works of historicists are examined, it is clearly seen that they were influenced by western cri-tics and orientalists, as well as the ancient batinis in the Islamic world. In essence, just as western critics were influenced by the esoteric interpretation of Origenes (d.253-254), historicists seemed to be revi-ving the path of the ancient batinis in the Islamic world. Phenomena such as heaven, hell, angels and jinn are symbols, the Quran is a human word, the stories of the Quran are not experienced realities, the provisions of the Quran are universal in the sense of being "valid at all times and for everyone". Those ideas are some of the similarities between the two groups that could be given as an example in this regard. However, the lack of a study revealing the relationship between historicists and the bâtınîtes and evaluating the fictional historicist method of exegesis in this context is an important deficiency on the subject. Therefore, it was deemed appropriate to investigate this issue in order to eliminate this defici-ency and to create a basis for future studies on the subject. For this purpose, in the first part of the article, two groups were compared in terms of sources, methods and opinions and an evaluation was made about this. In the second part, it is examined whether the historicist method of exegesis in accor-dance with the Qur’an in the context of esotericism. Since the Qur’an contains many subjects that are not included in the culture of the Arabian Peninsula – and therefore cannot be counted as historical – it has been seen that it is not possible to apply this method of tafsir to the Qur’an. In addition, histori-cism's treatment of verses with an approach that is contrary to the Qur’an, such as the humanity of the Qur’an, contradicts the teachings of the Qur’an. The tafsir method of the historicists, who could not stay away from the esoteric interpretation style due to the method they followed, turned the Qur’an into a distorting word full of contradictions, legends and esoteric meanings rather than a guiding word. Therefore, it is clear that historicism, which we can define as modern esotericism, is a style of explana-tion contrary to the spirit of the Qur’an for these and similar reasons.

Keywords:

Tafsir, Quran, Historicity, Esotericism, Belief, Provision, Parable.,

PDF

___

‘Ammâr, Muhammed Abdulfettâh. el-Kırââtu’l-hadâsiyye li’n-nassi’l-Kur’anî. Mısır: Levant, 1442/2021.
‘İmâra, Muhammed. Kırâatu’n-nâssi’d-dînî beyne’t-te’vîli’l-garbî ve’t-te’vîli’l-İslâmî. Kahire: Mektebetu’ş-Şurûki’d-Duveliyye, 2006.
Abdullah, Râid Emîr – Şît, Hâlid Abdulcebbâr. el-İstiğrâb ‘inde Muhammed Arkoun. Musul: Mektebetu’l-Mîsâk, 2012.
Abdurrahman, Taha. Rûhu’l-hadâse. Fas: ed-Dâru’l-Beydâ, 2006.
Alûsî, Ebu’l-Me‘âlî Mahmud Şükrî b. Abdullah. es-Süyûfu’l-muşrika ve muhtasaru’s-savâ‘iki’l-muhrika. thk. Mecîd el-Halîfe. Kahire: Mektebetu’l-İmâmi’l-Buhârî, 1429/2008.
Arkoun, Muhammed. “İslam Tarihsellik ve İlerleme”. çev. Recep Demir. Journal of İslamic Re-search 22/2 (2011), 137-156.
Arkoun, Muhammed. el-‘Almane ve’d-dîn. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 1996.
Arkoun, Muhammed. el-Fikru’l-İslâmî kırâaten ilmiyye. çev. Hâşim Sâlih. Beyrut: el-Merkezu’s-Sekâfiyyi’l-‘Arabî, 1996.
Arkoun, Muhammed. el-Fikru’l-İslâmî nakdun ve ictihâd. Cezayir: Laphomic, ts.
Arkoun, Muhammed. el-Kur’an mine’t-tefsîri’l-mevrûs ila tahlîli’l-hitâbi’d-dînî. çev. Hâşim Sâlih. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 2005.
Arkoun, Muhammed. Eyne huve’l-fikri’l-İslâmiyyi’l-mu‘âsır. çev. Hâşim Sâlih. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 1995.
Arkoun, Muhammed. Kadâyâ fî nakdi’l-‘akli’d-dînî. çev. Hâşim Sâlih. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, ts.
Arkoun, Muhammed. Nakdu’l-‘akli’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 2009.
Arkoun, Muhammed. Târîhiyyetu’l-fikri’l-‘Arabiyyi’l-İslâmî. çev. Hâşim Sâlih. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfiyyi’l-‘Arabî, 1996.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir. el-Farku beyne’l-firak. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
Bâhhû, Ebû Süfyân Mustafa. el-‘İlmâniyyûne’l-‘Arab ve mevkifuhum mine’l-İslâm. nşr. el-Mektebetü’l-İslâmiyye. Kahire: y.y., 1433/2012.
Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibu’l-islâmiyyîn. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi li’l-Melâyîn, 1997.
Bûtî, Muhammed Sa‘îd Ramazan – Tîzînî, Tayyib. el-İslâm ve’l-‘asr. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 1998.
Câbirî, Muhammed ‘Âbid. Medhalun ila’l-Kur’ani’l-Kerîm. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-‘Arabiyye, 2006.
Câbirî, Muhammed ‘Âbid. Vuchetu nazar. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-‘Arabiyye, 1992.
Celâlu’l-‘Azm, Sâdık. Nakdu’l-fikri’d-dînî. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 1970.
Çalışkan N. - Okşar Y. “Haricilik Anlayışının Kokenleri ve Gunumuzdeki Yansımaları”. Bülent Ece-vit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/1 (2020), 99-124.
Demir, Recep. “Kur’an Tefsirinde Tarihselci Yöntem”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 1/1 (Mart 2012), 33-105.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. el-İmâmu’ş-Şâfi‘î ve te’sîsu’l-îdolojiyyeti’l-vasatiyye. Kahire: Mektebetu Medbûlî, 1996.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. en-Nas es-sulta el-hakîka. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfîyyi’l-‘Arabî, 1995.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. İşkâliyyâtu’l-kırâa ve âliyyâtu’t-te‘vîl. nşr. el-Merkezü’s-Sekâfi’l-‘Arabî. Fas: Dâru’l-Beydâ, 1995.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Mefhûmu’n-nas. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfiyyi’l-‘Arabî, ts.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Nakdu’l-hitâbi’d-dînî. Kahire: Sînâ, 1994.
Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer. İ‘tikâdâtü firaki’l-Muslimîn ve’l-muşrikîn. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. el-Medînetu’l-fâdıla. thk. Ali Abdulvâhid Vâfî. Mı-sır: Nahdatu Mısır, ts.
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. es-Siyâsetu’l-medeniyye. thk. Fevzi Mitri Neccâr. Beyrut: el-Matba‘atu’l-Katolikiyye, 1964.
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. Fusûlun munteze‘a. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1405.
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’l-mille ve nusûsun uhra. thk. Muhsin Mehdi. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1991.
Frolov, İvan. Felsefe Sözlüğü. çev. Aziz Çalışlar. İstanbul: Cem Yay., 1991.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Fedâihu’l-Bâtınîyye. thk. Abdurrahman Bedevî. Kuveyt: Muessesetu Dâri’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, ts.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mi‘yâru’l-‘ilmi fî fenni’l-mantık. thk. Süleyman Dünya. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 1961.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Tehâfütü’l-Felâsife. thk. Süleyman Dünya. Kahi-re: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, ts.
Halefullah, Muhammed Ahmed. el-Fennu’l-kasasî fi’l-Kur’ani’l-Kerîm. Kahire: Sînâ, 1999.
Hanefî, Hasan. et-Turâs ve’t-tecdîd. nşr. el-Müessesetu’l-Câmi‘iyye. Beyrut: y.y., 1412/1992.
Hanefî, Hasan. fî Fikrine’l-mu‘âsır. b.y.: Dâru’t-Tenvîr, ts.
Hanefî, Hasan. Mine’l-‘akîde ile’s-sevra 4. b.y.: Mektebetu Medebûlî, ts.
Hanefî, Hasan. Mine’l-‘akîdeti ile’s-sevra 2. Beyrut: Dâru’t-Tenvîr, 1988.
Harb, Ali. Nakdu’n-nas. nşr. el-Merkezü’s-Sekâfi’l-‘Arabî. Fas: Dâru’l-Beydâ, 2005.
Hüseyin, İbrahim Talebe. “İşkâliyyetu’l-kırââti’l-hadâsiyye li’n-nassi’d-dînî”. el-Mi‘yâr 17/33 (Aralık 2013), 257-332.
Hüseyin, Taha. fi’ş-Şi‘ri’l-Câhilî. Tunus: Dâru’l-Me‘ârif, 1926.
İbn ‘Arabî, Muhyiddin. el-Futûhâtu’l-mekkiyye. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
İbn ‘Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. Kahire: Dâru Âfâk, 2016.
İbn Ebî Usaybi‘a, Ebu’l-‘Abbâs. ‘Uyûnu’l-enbâ’ fî tabakâti’l-atibbâ’. thk. Nizâr Rida. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ts.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd. Târîhu İbni Haldûn. thk. Halil Şehâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Sa‘îd. el-Fasl fi’l-mileli ve’l-ehvâi ve’n-nihal. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, ts.
İbn Kayyimi’l-Cevziyye, Ebû Abdullah. İğâsetu’l-lehfân fî mesâyidi’ş-şeytân. thk. Muhammed Azîz Şems. Riyâd: Dâru ‘Atââti’l-‘İlm, 1440/2019.
İbn Kayyimu’l-Cevziyye, Ebû Abdullah Muhammed. et-Tibyân fî eymâni’l-Kur’an. thk. Abdullah b. Sâlim el-Batâtî. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 1440/2019.
İbn Mâlik el-Hammâdî, Ebû Abdullah Muhammed. Keşfu esrâri’l-Bâtınîyye ve ahbâri’l-Karâmita. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Riyâd: Mektebetu’s-Sâ‘î, ts.
İbn Rüşd, Ebı’l-Velîd. es-Semâ ve’l-‘âlem el-kevn ve’l-fesâd. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lubnânî, 1994.
İbn Rüşd, Ebı’l-Velîd. Faslu’l-makâl ve takrîru mâ beyne’ş-şerî‘ati ve’l-hikmeti mine’l-ittisâl. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
İbn Rüşd, Ebı’l-Velîd. Menâhicu’l-edille fî ‘akâidi’l-mille. thk. Mahmûd Kâsım. Mısır: Mektebetü’l-Enclo el-Mısriyye, 1964.
İbn Rüşd, Ebı’l-Velîd. Tehâfütü’t-tehâfüt. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-‘Arabiyye, 1998.
İbn Rüşd, Ebı’l-Velîd. Telhîs mâ ba‘de’t-tabî‘a. thk. Osman Emîn. Kahire: Mektebetü’l-Bâbî el-Halebî, 1958.
İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. el-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-‘Arabiyye, ts.
İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. en-Necât. Mısır: el-Mektebetü’l-Murtadaviyye, 1938.
İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. er-Risâletu’l-‘Arşiyye. Haydarabad: Dâiratu’l-Me‘ârifi’l-‘Usmâniyye, 1353.
İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Risâletu Adhaviyye fî emri’l-me‘âd. thk. Süleyman Dünya. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1949.
İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Tis‘u resâil fi’l-hikmeti ve’t-tabî‘îyyât. Kahire: Dâru’l-‘Arab, ts.
İbn Teymiyye, Ebu’l-‘Abbâs Takiyyuddin. Buğyetu’l-murtâd fi’r-reddi ‘ala’l-mutefelsifeti ve’l-Karâmitati ve’l-Bâtınîyye. thk. Musa ed-Duveyş. Medine: Mektebetu’l-‘Ulûmi ve’l-Hikem, 1415/1995.
İbn Teymiyye, Ebu’l-‘Abbâs Takiyyuddin. Mecmû‘u’l-fetâvâ. nşr. Mecme‘u’l-Melik Fehd. Medine: y.y., 1425/2004.
İbnu’l-Mevsılî, Şemsuddîn. Muhtasaru’s-savâ‘iku’l-mursele ‘ala’l-Cehmiyyeti ve’l-mu‘attıla. thk. Seyyid İbrahim. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1422/2001.
İlhan, Avni. “Bâtınîyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 12 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/bâtınîyye
Neşşar, Mustafa. Felsefetu’t-târîh. nşr. ed-Dâru’s-Sekâfiyyeti li’n-Neşr. b.y.: y.y., ts.
Oral, Murat. “Kur’ân Hükümlerinin Tarihsel Olduğu İddiası Üzerine”. BÜİFD 21 (Haziran 2023), 82-103.
Oral, Murat. “Kur’an Kıssalarının Gerçekliği Üzerine”. Selçuk 7. Uluslararası Sosyal Bilimler Kon-gresi. ed. Gültekin Gürçay – Amaneh Manafifizaji. 411-428. Konya: Academy Global, 2022.
Oral, Murat. “Kur’an’a Göre Kur’an’ın Aidiyeti ve Yapısı”. Güncel İlahiyat Araştırmaları. ed. Mu-rat Oral. 59-92. Ankara: İksad, 2022.
Özlem, Doğan. Tarih Felsefesi. ed. Kaan Özkan. İstanbul: Notos Kitap Yay., 2012.
Öztürk, Mustafa. Kıssaların Dili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
Polat, Fehmi Ahmet. “Muhammed Arkoun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 13 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/arkoun-muhammed
Roberts, J. M. Avrupa Tarihi. çev. Fethi Aytuna. ed. Ahmet Bozkurt. İstanbul: İnkılâp, 2015.
Rûmî, Fehd b. Abdurrahman b. Süleyman. “Tahrîfu Me‘âni’n-Nusûs fi’l-Medreseti’l-Hadâsiyye”. Merkezu’d-Dirâsâti ve’l-Buhûsi’l-İnsâniyyeti ve’lİctimâ‘iyye. Ucda: y.y., 2011, 277-309.
Russell, Bertrand. Batı Felsefesi Tarihi İlkçağ. çev. Muammer Sencer. b.y.: Say, ts.
Şahrûr, Muhammed. el-Kasasu’l-Kur’an kırâaten mu‘âsıra. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 2010.
Şâtıbî, İbrahim b. Musa. el-İ‘tisâm. thk. Muhammed b. Abdurrahman eş-Şukîr vd. Suudi Ar-abistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1429/2008.
Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. nşr. Muessesetu’l-Halebî. b.y.: y.y., ts.
Şerefî, Abdulmecîd. el-İslâm beyne’r-risâleti ve’t-târîh. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 2008.
Zehebî, Muhammed es-Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-mufessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu Vehbe, ts.