Erken Dönem Tecvid Kaynaklarına Göre Telaffuz Kusurları ve Düzgün Tilâvet Ölçüleri: Kurtubî ve İbnü’l-Bennâ Özelinde

Telaffuz kusurları, Kur’an lafızlarının farklı şekillerde telaffuzuna konu olması sebebiyle dil, edebiyat ve tecvid âlimleri nezdinde önemli bir yere sahip olmuştur. Bu çerçevede tecvid âlimleri erken dönemlerden itibaren telaffuz kusurlarının tespitine yönelmişler, bunlarla ilgili eserler kaleme almışlardır. Onların bu noktadaki amaçlarını, yanlış telaffuzlara dikkat çekerek sahih tilâvet tarzını korumak şeklinde yorumlamak mümkündür. Tecvid âlimlerinin fe’fee, temteme, keşkeşe, ʿan‘ane, ter‘îd, teşdîk, temdîğ, tatrîb gibi ses, lehçe ve konuşma kaynaklı ortaya çıkan telaffuz kusurlarını, genellikle erken dönem dilbilimsel kaynaklardan tespit ettikleri anlaşılmaktadır. Ancak tespitle birlikte yeni tanımlamalara gitmeleri, kendi dönem ve zaviyelerine göre bu kusurları gidermeye yönelik çözüm önerileri sunmaları, onları dilbilimsel kaynaklardan ayıran en önemli özellik olmuştur. Bu durum onların bu olguya yönelik derinlikli bir bakış açısına sahip olduklarının da açık bir göstergesidir. Ne var ki, tecvid âlimlerinin asırlar öncesinde gündemlerine aldıkları bu olgu, sonraki süreçlerde beklenen ölçüde araştırmalara konu olmamıştır. Ülkemizde de konuyla ilgili makale düzeyinde herhangi bir çalışmanın yapılmaması, konunun detaylı bir şekilde incelenmesini gerek-tirmektedir. Bu makale, Abdülvehhâb el-Kurtubî’nin (ö. 462/1070) el-Mûdıh fi’t-tecvîd’i ile İbnü’l-Bennâ el-Bağdâdî’nin (ö. 471/1079) Beyânü’l-ʿuyûb’u özelinde erken dönem tecvid kaynaklarında geçen telaffuz kusurlarının tespitini, tanımını ve müellifler veçhesinden dile getirilen çözüm önerilerinin analizini yapmayı amaçlamıştır. Ses, lehçe ve konuşma kaynaklı telaffuz kusurları hakkında İbnü’l-Bennâ’nın müstakil bir eser yazması, Kurtubî’nin ise kitabının son bölümünü bu konuya tahsis etmesi, bu hususta ilgili müelliflerin tercih edilmesindeki temel sebep olmuştur. Ayrıca makale bu açıklamalar ışığında düzgün tilâvet ölçülerinin ortaya çıkarmayı da hedeflemiştir. Konu ve kavramlar, erken dönem dilbilimsel kaynaklarının yanı sıra, erken dönem tecvid kaynaklarıyla da mukayeseli bir şekilde işlenmiştir. Makalede sosyal bilimlerde sıkça takip edilen tespit, tanımlama ve mukayese yöntemleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Kıraat İlmi, Tecvîd, Tilâvet, Kurtubî, İbnü’l-Bennâ, ʿUyûbu’n-Nutk, Telaffuz Kusurları

Pronunciation Flaws and Proper Recitation Measures According to Early Tajwīd Sources: The Case of al- Qurṭubī and Ibn al-Bannāʾ

Pronunciation defects have had an important place in the eyes of scholars of language, literature, and tajweed as they are subject to the pronunciation of Qurʾānic words in different ways. In this framework, scholars of tajwīd have focused on the determination of pronunciation defects since the early periods and have written works on them. Their aim was to preserve the authentic recitation style by drawing attention to mispronunciations. Tajwīd scholars have generally identified the pronunciation defects that arise from sound, dialect, and speech, such as faʾfaʾa, tamtama, kashkasha, ʿanʿana, tarʿīd, tashdīq, tamḍīgh, and taṭrīb from early linguistic sources. However, the most important feature that distinguishes those scholars from linguistic sources is that they made new definitions and offer solutions to overcome these defects accord-ing to their own periods and approaches. This is a clear indication that they had an in-depth perspective on this phenomenon. However, this phenomenon, which was put on the agenda of tajwīd scholars centuries ago, has not been the subject of research to the extent expected in the following processes. The fact that there is no article-level study on the subject in our country requires a detailed examination of the subject. This article aims to identify, define, and analyze the pronunciation defects mentioned in early tajwīd sources, with a special focus on ʿAbd al-Wahhāb al-Qurṭubī’s (d. 462/1070) al-Mūḍiḥ fī al-tajwīd and Ibn al-Bannā al-Baghdādī’s (d. 471/1079) Bayān al-ʿuyūb. The fact that Ibn al-Bannā wrote an independent work on the pronunciation defects caused by voice, dialect and speech, and that al-Qurṭubī devoted the last chapter of his book to this subject was the main reason for preferring the relevant authors in this regard. In the light of these explanations, the article also aims to reveal the measures of proper recitation. The topics and concepts have been studied in a comparative manner with early linguistic sources as well as early tajwīd sources. The article utilizes the methods of identification, definition and comparison commonly followed in the social sciences.

Keywords:

Qiraʾah Science, Tajwīd, Tilāwat, al-Qurṭubī, Ibn al-Bannā, ʿUyūb al-Nuṭk, Pronunciation Defects,

PDF

___

Ak, Ayça vd. “Konuşma Sesi Bozukluklarının Düzeltilmesine Yönelik Eğitim Platformu Tasarımı”. Bilişim Teknolojileri Dergisi 10/3 (2017), 241-246. https://doi.org/10.17671/gazibtd.330867.
Akdaş, Abdulhamid. “el-Lahn fi’l-Asvâti’l-ʻArabiyye ʻalâ Elsineti’l-ʻAcemi’l-Kudemâ”. Mecelle Ebhâsi’l-Yermûk 16/1 (1998), 49-88.
Alemdar, Yusuf. “Teknik ve Estetik Açıdan Kur’an Öğretme ve Okumaya Dair Bazı Gözlem ve Görüşler”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (2008), 213-252.
Ânî, Fâik Cemîl. “ʻUyûbu’n-Nutk ve Emrâzu’l-Kelâm fi’t-Türâsi’l-ʻArabî -Kitâbü’l-Beyân ve’t-Tebyîn Nümûzecen-”. Mecelletü’l-ʻUlûmi’l-ʻArabiyye 1/1 (2021), 103-116. https://doi.org/10.21608/malu.2021.178764.
Arkû, Reşîd. “ʻUyûbu’n-Nutk fi’t-Türâsi’l-ʻArabî”. www.alukah.net, 1-13. http://www.alukah.net/literature_language/0/122511.
Asmaʿî, Ebû Saîd Abdülmelik b. Kureyb. Kitâbu Halki’l-insan, ts.
Ateşyürek, Remzi. “Kur’ân Tilavetinde Yaygın Hatalar: (Sâd, Dâd, Tâ ve Zâ Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/31 (2011), 157-175.
Attâr, Ebü’l-Alâ el-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. et-Temhîd fî ma’rifeti’t-tecvîd. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Daru Amman, 1420/2000.
Baş, Erdoğan. Kur’an’ı Okuma-Okutma ve Anlama Üzerine. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2022.
Bûbû, Mesud. fî Fıkhi’l-lugati’l-Arabiyye. Dimaşk: Câmiatu Dimaşk, 1414/1994.
Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbub. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Ali Melham. 3 Cilt. Beyrut: Metebetü’l-Hilâl, 1423/2002.
Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbub. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Abdusselâm Hârun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1418/1988.
Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbub. Kitâbü’l-Hayevân. thk. Muhammed Bâsil. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2002.
Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. Tâcü’l-lüga ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Abdülğafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
Çağıl, Necdet. “Kur’an Kıraatinde Musiki: Ses Uyumu, Ezgilendirme/Teganni ve Kıraatlerde Fonoloji/Ses-Anlam İlişkisi”. Tarihten günümüze kıraat ilmi (Uluslararası Kıraat Sempozyumu). 327-361. Ankara: DİB Yayınları, 2015.
Çakıcı, İrfan. “Kur’an Tilavetinde Nitelik Sorunu”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 18/1 (2018), 147-175. https://doi.org/10.33420/marife.397034.
Çetin, Abdurrahman. Kur’ân Okuma Esasları: Tecvid. Bursa: Emin Yayınları, 2015.
Çi̇ftci̇, Ali. “Telifat Dönemi Tecvid Âlimlerinden Mekki b. Ebi Talib ve Abdülvehhab b. Muhammed el-Kurtubi Perspektifinden Teşdid, Telyin ve Tahfif Terimlerine Bir Bakış”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47/47 (2019), 195-238.
Dağdeviren, Alican. “Kur’ân Tilâtinde Temsil”. EKEV Akademi Dergisi 12/35 (2008), 49-62. Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saʿîd. en-Nakd. thk. Muhammed Sâdık Kamhâvî. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 2010.
Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saʿîd. et-Tahdîd fi’l-itkân ve’t-tecvid. thk. Gânim Kaddûrî Hamed. Bağdat: Dâru’l-Enbar, 1407/1988.
Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm. el-Garibü’l-musannef. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. 2 Cilt. Me-dine: Mecelletü’l-Câmiʿati’l-İslâmiyye, 1414/1993.
Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luga. thk. Muhammed Avd Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1422/2001.
Ferrâ, Ebû Zekariyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Lugâtü’l-Kur’an. thk. Câbir b. ʿAbdullâh es-Serî, 1435/2014. Fırat, Yavuz. Kur’an Tilâvetinin Kuralları. Kayseri: y.y., 2014.
Fırat, Yavuz. “Kur’an Tilâvetinde Arap ve Türkler Arasındaki Farklılıklar”. Bilimname 26/1 (2014), 25-50.
Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2018.
Hacımısıroğlu, Mücella. “Abdülvehhâb el-Kurtubî ve Ahmed b. Ebû Ömer el-Enderâbî’nin Lahn Olgusuna Yaklaşımları Üzerinden Tecvid İlminde Meşârika-Meğâribe Karşılaştırması”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/2 (2022), 578-601. https://doi.org/doi.org/10.31121/tader.1167091.
Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdi el-Mahzûmî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
Hamed, Gânim Kaddûrî. Ebhâs fî ʻilmi’t-tecvîd. Amman: Dâru Ammar, 2002.
Hamed, Gânim Kaddûrî. ed-Dirâsâtü’s-savtiyye ʻinde ʻulemâi’t-tecvîd. Amman: Dâru Ammar, 2. Basım, 2008.
Hamed, Gânim Kaddûrî. Kur’an Fonetiği Üzerine Tetkikler -Tecvid Âlimleri Özelinde-. çev. Mehmet Emin Maşalı - Naci Demirci vd. İstanbul: İFAV Yayınları, 2021.
Hemedânî, Ebü’l-ʿAlâ’ Ahmed b. Hasan. et-Temhîd fî maʿrifeti’t-tecvîd. thk. Gânim Kaddûrî Hamed. Amman: Dâru Ammar, 2000.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. Sırru sınâʿati’l-iʿrâb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen el-Ezdî. Cemheratü’l-luga. thk. Remzi Münir Ba’lebekki. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1408/1987.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. el-Cerâsim. thk. Muhammed Câsim el-Hamîdî. 2 Cilt. Dimaşk: Vizâratü’s-Sekâfe, 1418/1997.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-ʿArab. thk. Abdullah Ali Kebir. 6 Cilt. Kahire: Darü’l-Maârif, ts.
İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-Muhassas. thk. Halil İbrâhim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1978.
İbnü’l-Bâziş, Ebû Caʿfer Ahmed b. Halef el-Gırnâtî. el-İknâʿ fi’l-kırââti’s-sebʿ. thk. Cemalettin Muhammed Şeref. Tanta: Darü’s-Sahabe li’t-Türâs, 2003.
İbnü’l-Bennâ, Ebû Ali Hasan b. Ahmed. Beyânü’l-‘uyûb elletî yecibu enyectenibeha’l-kurrâ’. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Darü Ammâr li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 1421/2001.
İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Yûsuf. et-Temhîd fî ʿilmi’t-tecvîd. thk. Ali Hüseyn el-Bevvâb. Riyâd: Mektebetü’l-Maʿârif, 1405–1985.
İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-ʿaşr. thk. Muhammed Dabbâ’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Âlemiyye, ts.
İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Yakub b. İshâk. Islâhu’l-mantık. thk. Muhammed Marab. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1423/2002.
İshag, Momammed Abdullah. ʿUyûbu’n-Nutk ʿİnde ʿUlemâi’t-Tecvîd İbnü’l-Bennâ Nümûzecen. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
Karadavut, Ahmet. “Arap Dilinde Lahn’in Doğuşu”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1997), 325-350.
Kılıç, Mustafa. Kur’an Tilavetinde Usul ve Esaslar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
Kindî, Yaʿkub b. İshak, Kitâbü’l-Lüsga, thk. Muhammed Hasan Tayyân “Risâle Ya’kub el-Kindî fi’l-Lüsga”. Mecelle Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye 70/3 (1985), 515-532.
Kurt, Yaşar. “Ca‘berî ve el-Vâdıha fî Tecvîdi’l-Fâtiha Adlı Eseri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 12/2 (2012), 153-194.
Kurtubî, Abdülvehhab b. Mumammed. el-Mûdıh fi’t-tecvid. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1442/2020.
Madazlı, Ahmet. Kur’ân Okuma Âdâbı. Kayseri: Türkiye Diyanet Vakfı Kayseri Şubesi Yayınları, 2001.
Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-İbâne ʿan meʿâni’l-kırâât. thk. Abdulfettâh İsmail Şelebî. Kâhire: Dâru Nahdati Mısr, ts.
Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. er-Riʿâye li-tecvîdi’l-kırâa ve tahkîki lafzi’t-tilâve. thk. Ahmet Hasen Ferhat. Amman: Dâru Am-mar, 1984.
Müberred, Ebü’l-Abbas Muhammed b. el-Kâmil fi’l-lüga ve’l-edep. thk. Muhammed İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-ʿArabî, 1417/1997.
Okçu, Abdulmecit. “Kur’ân Tilâvetinde Ezgi/Makam”. Dinî Araştırmalar 10/28 (2007), 213-248.
Okiç, M. Tayyib. Kur’ân-ı Kerimin Uslûb ve Kırâati. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1963.
Pehli̇van, Ayşe - Öge, Ali. “Nitelik Bağlamında Kur’an Tilâvetinin Keyfiyeti ve Eğitimi Üzerine Bir İnceleme”. Journal of Analytic Divinity 5/2 (2021), 49-73.
Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. Muhâdarâtü’l-üdebâʾ ve muhâverâtü’ş-şuʿarâʾ ve’l-büleğâʾ. Beyrut: Şirketü Dârü’l-Erkam, 1420/1999.
Saʿîdî, Ali b. Caʿfer. et-Tenbîh ʿale’l-lahni’l-celî ve’l-lahni’l-hafî. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Daru Ammar, 2000.
Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn. Minhâcü’t-tevfîk ilâ maʿrifeti’t-tecvîd ve’t-tahkîk. thk. Mervân el-Atiyye. Beyrut: Daru’l-Me’mûn Li’t-Türâs, 1419/1999.
Seʿâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. Fıkhü’l-luga ve sirru’l-ʿArabiyye. thk. Ab-durrezzak el-Mehdi. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1422/2002.
Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1408/1988.
Sofuzâde, Seyyid Hasan Hulûsî. Mecmaʿu’l-âdâb. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, 1970.
Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn. el-Müzhir fi ulûmi’l-luga ve envâ’ihâ. thk. Fuâd Ali Mansur. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
Süveyd, Eymen Rüşdi. "Tâliyatü’l-Kur’an". YouTube. Yayın Tarihi 29 Nisan 2021. https://www.youtube.com/watch?v=wyFy6dIFnzQ.
Şahin, Abdüssabûr. fi’t-Tetavvüri’l-lugavî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985/1405.
Şehrezûrî, Mübârek b. Hasan. el-Misbâhu’z-zâhir fi’l-kırââti’l-aşri’l-bevâhir. thk. Osman Gazâl. 3 Cilt. Kahire: Darü’l-Hadis, 1428/2007.
Şeybânî, Ebû Amr İshâk. el-Cîm. thk. İbrahim el-Ebyârî. 3 Cilt. Kahire: Heyetü’l-Âmme, 1394/1974.
Tatlısu, Muhammet Lütfü. “Kur’ân Tilavetinde Lahn Olgusu -el-Mûdih fi’t-Tecvîd Örneği-”. Din ve Bilim - Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 4/2 (2021), 194-213. https://doi.org/10.47145/dinbil.1023875.
Tuncel, Emrullah. “İlk Dönem Tecvid Eserlerinin Teşekkülünde Lahn Olgusunun Etkisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 59/59 (2020), 105-129.
ʿUbeydî, Reşid Abdurrahman. “ʿUyûbu’l-Lisân ve’l-Lehecâtu’l-Mezmûme”. Mecelletü’l-Mecmaʿu’l-ʿİlmî 36/3 (1985), 236-300.
Yıldız, İbrahim. “Kıraat Esteti̇ği̇ Bakımından Kur’an Ti̇lâveti̇”. Eskişehir Osmangazi Üniver-sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2021), 308-331. https://doi.org/10.51702/esoguifd.957932.
Yılmaz, Esra. Kur’ân-ı Kerim Kırâatinde Müzikal Tavırlar. Ankara: İlahiyat, 2022.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmud b. Ömer b. Muhammed. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.