Kur’an’ın Kur’an ile Tefsirinin Erken Dönem Temsilcisi: Etbâu’t-tâbiînden Abdurrahman b. Zeyd b. Eslem (ö. 182/798)

Hz. Peygamber’in Kur’an’ı tebyin vazifesiyle başlayıp sahâbe-i kirâm ile devam eden Kur’an’ı sahih anlama gayretleri ve tefsire yönelik ilk çalışmalar, tâbiûn ile büyük bir gelişme göstermiş ve tefsir ilim olarak temayüz edip mescidlerdeki halkalarda tedris edilir hale gelmiştir. Hz. Peygamber ve sahâbe tefsirine ulaşmada yegane nesil olan tâbiûn, Kur’an-ı Kerîm’i baştan sona tefsir etmiş ve birçok öğrenci yetiştirmiştir. Genel olarak Hicri II. asra denk gelen etbâu’t-tâbiîn döneminde ise; Abbâsîler’in hilafet merkezini Bağdat’a taşımasıyla Mekke, Medine, Basra ve Kûfe gibi ilim merkezlerine yeni şehirler katılmış, böylece ilmî hareketlilik artmış; Arap dili ve nahviyle ilgili çalışmalar hız kazanmış, itikâdî ve amelî mezhepler şekillenmiş ve taraftar kazanmıştır. İlimlerin tasnif edildiği bu kıymetli zaman dilimi, tefsir ilmî açısından da son derece önemli olup çok sayıda müfessir, Kur’an ilimleri ve tefsir çalışmalarındaki yerini almış ve günümüze de ulaşan müstakil tefsir kitapları telif etmişlerdir. Medine’de doğup büyüyen ve hadis, fıkıh ile tefsire dair birikimini Medineli ulemâ eliyle edinen Abdurrahman b. Zeyd (ö. 182/798), dönemin meşhur simaları arasında dikkat çekmektedir. Bu çalışmada, etbâu’t-tâbiîn dönemi ilmî hayat ile erken dönem tefsir faaliyetleriyle meşhur müfessirlere değinilmiş, özellikle Abdurrahman b. Zeyd’in hayatı, ilmî durumu, tefsir ilmindeki yeri ile tefsir yöntemi ve kendinden sonraki kaynaklara tesiri incelenmiştir. Çalışmanın temel hedefi ise kuşkusuz Kur’an’ın Kur’an ile tefsirinin erken dönem temsilcisi olarak isimlendirilebilecek Abdurrahman b. Zeyd’in tefsir rivayetlerinde, kaynak ve yöntem olarak Kur’an’ı Kur’an ile tefsire nasıl ve ne oranda başvurduğunun misaller eşliğinde tahlil edilmesidir. Onun tefsirinin, Kur’an’ın Kur’an ile tefsiri bağlamında müstakil olarak incelenmesi, araştırmanın özgünlüğünü göstermektedir.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Kur’an, Medine, Etbâu’t-tâbiîn, Abdurrahman b. Zeyd b. Eslem

‘Abd al-Rahmān b. Zayd b. Aslam (136/754) from Etbā‘ al-Tābiūn the Early Period Representative of the Qur’an’s İnterpretation with the Qur’an

The efforts of the Prophet to understand Qur’an, which started with the duty of declaring Qur’an and continued with the companions and first studies on tafsīr, it has made great progress with the tābiūn and became taught in the lesson circles of the masdjids by making it educating as tafsīr science. Tābiūn who is the only generation in reaching the Prophet and companion interpretation, taught Qur’an from beginning to end and raised many students. In general, during the period of the etbā‘ al-tābiūn, whose hijri coincided with the II century; with the ‘Abbāsīs moving the caliphate center to Baghdād, new cities were added to scientific centers such as Makka, Medina, Basra and Kūfa, and thus, scientific mobility increased; studies on the Arabic language and grammer studies have gained momentum, kalām and fıkh sects have shaped and gathered supporters. This precious timeframe in which sciences are classified, it is extremely important in terms of tafsīr science. Many commentator made studies in Qur’anic sciences and commentaries and wrote self-contained commentary boks that has reached to the present day. ‘Abd al-Rahmān b. Zayd(ö. 182/798), who was born and grew up in the Madina and has achieved his knowledge of hadith, fikh and tafsīr from the scholars of Madina, draws attention as one of the important people of the period. In this study, etbā‘ al-tābiūn period scientific life and early tafsīr activities and famous commentators were mentioned. Especially ‘Abd al-Rahmān b. Zayd’s life, scientific status, place in tafsīr, tafsīr method and its impact on subsequent sources has been studied. The main purpose of the study is undoubtedly analysis of Qur’an’s interpretation with Qur’an in the one of the early representatives ‘Abd al-Rahmān b. Zayd’s tafsīr narrations, as an example of how and in what extent Qur’an is refer to the tafsir with Qur’an as a source and method. The tafsīr of his tafsīr in the context of the Qur’an’s tafsīr with the Qur’an, shows the originality of the research.

Keywords:

Tafsīr/Commentary, Qur’an, Medina, Etbā‘ al-tābiūn, ‘Abd al-Rahmān b. Zayd b. Aslam.,

PDF

___

Abdurrahman b. Zeyd. Tefsîru Abdurrahman b. Zeyd. der. Abdullah Ebussuûd Bedr. İrbid: Âlemü’l-kütübi’l-hadîs, 2014.
Abdülhamit Birışık. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/426-433. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Albayrak, Halis. Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine: Kur’an’ın Kur’an’la Tefsiri. İstanbul: Şule Yayınları, 1996.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Tabakātü’l-müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1973.
Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-necât, t.y.
Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. 4 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1958.
Cengiz Kallek. “Fukahâ-yi seb‘a”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/214. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Mukātil İbn Süleyman ve Eserleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (1976), 1-35.
Cerrahoğlu, İsmail. Yahyâ İbn Sallâm ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1970.
Cürcânî, İbn Adî. el-Kâmil fî duefâi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvıd. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, t.y.
Dâvûdî, Şemsüddin Muhammed b. Ali. Tabakātü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, t.y.
Hâkim en-Nîsâbûrî. Ma‘rifetü ‘ulûmi’l-hadîs. nşr. Seyyid Muazzam Hüseyin. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1397/1977.
Halit Özkan. Hicrî İlk İki Asırda Farklı Şehirlerde Amel Telakkisi Oluşumunda Sünnet ve Hadisin Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
Hudayrî, Muhammed b. Abdullah. “et-Tefsîrü bi’l-eser beyne İbn Cerîr ve İbn Ebû Hâtim”. Mecelletü’d-dirâsâtü’l-Kur’âniyye. 4 (1430), 15-162.
İbn Abdülber, Yûsuf b. Abdullah en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-me‘âni ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî - Muhammed Abdülkebîr el-Bekrî. 26 Cilt. Fas, 1387/1967.
İbn Asâkîr, Ebü’l-Kāsım Ali b. Hasan. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1415/1995- 1421/2000.
İbn Ebû Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1371/1952.
İbn Hacer, Şihâbüddin Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. thk. İbrahim ez-Zeybek - Âdil Mürşid. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, t.y.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1420/1990.
İbn Sa‘d, Muhammed. et-Tabakātü’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
İbn Teymiyye, Takiyüddin. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. thk. Adnan Zerzûr. Dımaşk, 1392/1972.
İbn Yûnus el-Mısrî. Târîhu İbn Yûnus el-Mısrî. thk. ve der. Abdülfettah Fethî Abdülfettah. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1421.
İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ali b. Muhammed. Üsdü’l-gābe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. thk. Muhammed Muavvıd - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, t.y.
İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebû Ya‘kūb. Kitâbü’l-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. Tahran, t.y.
İbnü’s-Salâh, eş-Şehrezûrî. Mukaddimetü İbni’s-Salâh (Ma‘rifetü envâ‘i ‘ilmi’l-hadîs). thk. Abdüllatîf el-Hemîm - Mâhir Yâsîn Fahl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1423/2002.
İdris, Salâhüddin Ivaz Muhammed. “el-Cem‘u beyne fenni’r-rivâyeti ve’d-dirâyeti dirâse tatbîkıyye alâ tefsîri Abdurrahman b. Zeyd b. Eslem”. Mecelle Külliyyeti Usûli’d-dîn Câmiâtü Ümmü Dermân. 12 (2014), 139-186.
İsmail Cerrahoğlu. Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Âmiller. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1968.
Kādî İyâz, İyâz b. Mûsâ el-Yahsûbî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-ma‘rifeti a‘lâmi mezhebi Mâlik,. thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî. 8 Cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkāf ve’ş-şü‘ûni’l-İslâmiyye, 1403/1983.
Karagöz, Mustafa. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
Karataş, Ali. Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ında Kur’ân’ı Kur’ân’la Tefsiri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
Kastallânî, Şehâbüddin Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 10 Cilt. Mısır, 1323.
Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri - İbn Ebî Hâtim (ö. 327/939) Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi. Ankara: Kitâbiyât, 2003.
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyyin lemâ tedammenehu mine’s-sünneti ve âyi’l-Furkân. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1467/2006.
Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-‘uyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1992.
Mizzî, Cemâlüddin Ebü’l-Haccâc Yûsuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1403/1983-1413/1992.
Muhammed Aydın. “Rivayet Tefsiri Kavramı ve Kur’an’ın Kur’an’la Tefsiri - Eleştirel Bir Yaklaşım”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2009), 1-32.
Mukātil b. Süleyman. Tefsîrü’l-hamsi mi’e âye mine’l-Kur’ân an Mukātil b. Süleyman. thk. Isaiah Goldfel. t.y.
Mustafa Öz. “Ca‘fer es-Sâdık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Mustafa Öztürk. “Kur’an’ın Kur’an’la Tefsiri - Bir Mahiyet Soruşturması”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2008), 1-20.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâü’l-kütübi’l-‘Arabiyye, 1412/1991.
Nebi Bozkurt - Mustafa Sabri Küçükaşçı. “Medine”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/305-311. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
Sa‘lebî, Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâü’t-türâsi’l-Arabî, 1422/2001.
Sehâvî, Şemsüddin Muhammed b. Abdurrahman. et-Tuhfetü’l-latîfe fî târîhi’l-Medineti’ş-şerîfe. 3 Cilt. y.y., 1399/1979.
Sezgin, M. Fuat. Târihü’t-türâsi’l-Arabî. trc. Mahmud Fehmi Hicâzî. 6 Cilt. Riyad : Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1411/1991.
Süyûtî, Celâlüddin. el-İtkān fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Merkezü’d-dirâseti’l-Kur’âniyye. 7 Cilt. Medine, t.y.
Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, t.y.
Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vili âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir - Ahmed Muhammed Şâkir. 16 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, t.y.
Vâsıl, Hâlid b Yûsuf. Tefsîru etbâi’t-tâbiîn : arz ve dirâse. Riyad : Merkezü tefsîr li’d-dirasâti’l-Kur’âniyye, 2016.
Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-hadîs, 1426/2005.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1417.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhiri ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 2003.
Ziriklî, Hayrüddin. el-A‘lâm kāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ’ min’el-‘Arab ve’l-müsta‘rabîn ve’l-müsteşrikīn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘ilm li’l-melâyin, 2002.