İnsan Fiilleriyle İlgili Ayetleri Tarihsel Bağlamında Okumak

Kur’an miladi yedinci yüzyılda canlı bir dialog ortamda yirmi üç yıllık süreçte peyder pey nazîl olmuş bir kelamdır. Nâzil olduğu dönemde ayetlerin perde arkası bilindiğinden ilk muhataplar ayetleri anlamakta bir sorun yaşamamışlardır. Ancak Kur’an yazılı olarak iki kapak arasında bir kitap (mushaf) haline getirilip nüzul döneminden uzaklaşılınca ayetlerin anlaşılmasında sorunlar yaşanmaya başlanmıştır. Zira ayetler genellikle kendi tarihsel bağlamlarından bağımsız olarak lafız-beyan çerçevesinde anlaşılmaya çalışılmıştır. Yine bu zamanlarda yeni teolojik ve hukuki sorunlar belirmiş ve bu sorunlar beraberinde farklı eğilime sahip mezheplerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Söz konusu sorunlardan biri de insan fiilleri meselesidir. Bu mesele hakkında İslam geleneğinde üç farklı yaklaşım ortaya çıkmıştır. Birinci yaklaşım Cebriyye’ye aittir. Bu mezhebe göre insan fiilleri Allah tarafından yaratılmış ve insanın bu fiillerde iradesi ve sorumlu-luğu söz konusu değildir. İkinci yaklaşım Muʿtezile’ye aittir. Bu yaklaşıma göre insan fiilleri Allah tarafından yaratılmamıştır. Aksine bizzat insan tarafından yaratılmış ve insan da faili oldu-ğu bu fiillerinden sorumlu tutulmuştur. Üçüncü yaklaşım ise Mâtürîdî ve Eşʿarîlere aittir. Bu mezheplere göre insan fiilleri Allah tarafından yaratılmıştır. Bununla birlikte fiillerinden sorumlu tutulması için kendisine cüz-i irade verilmiş ve ondan meydana gelen bu fillere ise kesb denilmiştir. Bu çalışmada Eşʿarî ve Mâtürîdî âlimlerin insan fiilleri konusunda refere ettikleri bazı ayetlerin nüzul dönemindeki anlam ve mesajının tespit edilmesi hedeflenmektedir. Bu çerçevede öncelikle mezheplerin insan fiilleri konusundaki yaklaşımlarına değinilecektir. Ardından da bu konuda istidlalde bulundukları ayetlerin nüzul dönemindeki anlam ve mesajının ne olduğu üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, İnsan Fiilleri, Halk, Kesb, Nüzul, Nüzul Dönemi

Readıng Verses About Human’s Act In Theır Hıstorıcal Context

The Qur'an is a word/kalâm that has been gradually revealed in a lively environment in the se-venth century AD over a period of twenty-three years. The first addressees had no problem un-derstanding the verses since the background of them were known at the time Qur’an was revea-led. However, when the Qur'an was turned into two covers and the period of nuzul was moved away, problems began to occur in the understanding of the verses. Because the verses are gene-rally tried to be understood within the framework of word-declaration regardless of their histori-cal context. Again, in these times, new theological and legal problems emerged and these prob-lems led to the emergence of sects with different tendencies. One of the topics in question is the issue of human acts. Three different approaches have emerged in the Islamic tradition on this issue. The first approach belongs to Jabriyya. According to this sect, human’s act were created by Allah and man has no will or responsibility for these actions. The second approach belongs to Muʿtezile. According to this approach, human actions were not created by Allah. On the cont-rary, it was created by man himself and is responsible for his actions. The third approach be-longs to the Mâtürîdî and Eşʿarîs. According to these sects, human actions were created by Allah. However, a partial will was given to him to be held responsible for his actions, and these actions formed from it were called kesb. In this study, it is aimed to determine the meaning and message of some verses referred to by Ashʿari and Matürîdî scholars on human actions in the period of nuzul. In this context, first of all, the sectarian approaches of the sects on human actions will be mentioned. Then, the meaning and message of the verses they use on this subject in the period of nuzul will be emphasized.

Keywords:

Tafsir, Human’s Act, Khalq, Kesb, Nuzul, Nuzul Period.,

PDF

___

Ali, Cevad. el-Mufassal fî târihi'l-Arab kable'l-İslâm. 10 Cilt. Bağdad: Menşûrâtu eş-Şerîf er-Râdî, 1993.
Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabi, ts.
Arslan, Hulusi - Bozkurt, Mustafa. Sistematik Kelâm. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. Kitâbu't-temhîdi'l-evâil ve telhîsi'd-delâil. thk. Şeyh İmâduddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü'l-Kutubi's-Sekâfiye, 1987/1407.
Balcı, İsrafil. Vahyin Gölgesinde Siyer II. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
Begavî, Ebû el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdul-lah en-Nemr. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1409-1412.
Bikāî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. thk. Muhammed Azîmüddin-M. Habîbullah el-Kâdirî. 1-22. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
Bursevî, İsmail Hakkı. Tefsîru rûhi’l-beyân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'-Arabî, tr.
Câbirî, Muhammed Âbid. Fehmu'l-Kur'an. 3 Cilt. Mağrib: ed-Dâru'l-Baydâ, 2008.
Cevherî, Ebû Naṣr İsmail b. Ḥammâd. es-Sahâh: Tâcu’l-Luğa ve Ṣaḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Aḥmed ʿAbdulğafûr ʿAṭṭâr. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. Kitâbu’t-Taʿrîfât. thk. Âdil Enver Hıdır. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 2007.
Dâmeğânî, Hüseyin b. Muhammed. Kâmûsu'l-Kur'ân ev ıslâhu’l-vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur'âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-melâyîn, 4 Baskı, 1983.
Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru'l-hadîs. 10 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi'l-Kutubi'l-Arabiyye, 2. Baskı, 2000/1421.
Ebü’l-Hasen Mukātil b. Süleymân b. Beşîr. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şahhâte. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâs, 1423.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-İbâne ‘an usûli'd-diyâne. thk. Salih b. Makbel b. Abdillah el-Useymî. Riyad: Medâru Müslim li-neşr, 2011/1432.
Eşʿarî, Ebü'l-Hasen Ali b. İsmaîl. el-Lumaʿ fî reddi alâ ehli'z-zeyği ve'l-bid'a. Mısır, 1955.
Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. et-Tefsîru'l-kebîr (Mefâtihu'l-gayb). 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi'l-Kutubi'l-Arabi, 3. Baskı, 1420.
Halîl b. Ahmed, Ebû ʿAbdurraḥmân. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
Hatîb eş-Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iʿâne ʿalâ maʿrifeti baʿżı meʿânî kelâmi rabbine’l-ḥakîmi’l-ḫabîr. 4 Cilt. Kahire: Matbaatu Bûlâk, 1285.
İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Mehdî. el-Baḥrü’l-medîd fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2002/1423.
İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru't-Tunûsiyye, 1984.
İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdusselam Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü'lKütübi'l-İlmiyye, 2001.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik b. Hişâm. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafâ es-Sekkâ vdğ. Kahire: Mektebetü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1995.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. thk. Mustafa Seyyid Muhammed vdğ. 14 Cilt. Cîze: Muessesetu Kurtubâ, 2000/1412.
İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, tr.
İbn Manẓûr, Ebû’l-Faḍl Muḥammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manẓûr er-Ruveyfiʿî. Lisân’l-ʿArab. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü A'lemî, 1436/2010.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Nüzhetü’l-aʿyüni’n-nevâẓır fî ʿilmi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir. Beyrut: Dâru'lkutubi'l-İlmiyye, 2000/1421.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Bezdûnî - İbrâhim Etfiyyiş. 10 Cilt. Kâhire: Dâru'l-kutubi'l-Mısrıyye, 2. Baskı, 1964-1348.
Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. Leṭâifü’l-işârât. thk. İbrahim Besyûnî. 3 Cilt. Mısır: el-Heyetu'l-Mısrıyyeti'l-Âmme li-Kitâb, 3. Baskı, 2000.
Mahmudov, Elşad. Sebepleri ve Sonuçları Açısından Hz. Peygamber'in Savaşları. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbu't-tevhîd. thk. Bekir To-paloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: İsam, 2005.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te'vîlâtü'l-Kur'ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu. 1-17. İstanbul: Dâru'l-mizân, 2007.
Mevdûdî, Ebu'l-Al'â. Tefhimu'l-Kur'an. çev. Muhammed Han Kayanî vdğ. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Baskı, 1996.
Müslim, Müslim b. Haccâc. el-Câmi'u's-sahîh. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl. thk. Yusuf Ali Bedevî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kelimi't-Tayyib, 1998/1419.
Özler, Mevlüt. İslam Düşücesinde İnsan Hürriyeti. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
Râğıb el-Iṣfehânî, Ebû’l-Ḳâsım el-Ḥuseyn b. Muḥammed. el-Mufredât fî Ğarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Vâil Ahmed Abdurrahman. Kahire: el-Mektebetu't-Tevfikiyye, ts.
Sâbûnî, Nureddin es. Matürîdiyye Akâidi[el-Bidaye fî Usuliddin]. çev. Bekir Topaloğlu. Anka-ra: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
Saʿlebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'-Arabiye, 2002/1422.
Seʿâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf. el-Cevâhirü’l-ḥisân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Abdulfettâh Ebû Sünne. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'-Arabi, 1997/1418.
Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr. Tefsîrü’l-Ḳurʾân (Kitâbü’t-Tefsîr). thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim - Ebû Bilâl Ganîm b. Abbâs. 6 Cilt. Riyad: Dâru'l-Vatan, 1997/1418.
Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Sâlim Hâşim. Beyrut, 2012/1433.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî: Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Hicr, 2001.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Kesb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/304-306. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Yazıcıoğlu, Mustafa Said. “Fiil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/59-64. İstan-bul: TDV Yayınları, 1996.
Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi'l-Kutubi'l-Arabiyye, 2 Baskı, 1407.