Hicrî İkinci Asırda Sünnî-Şiî Paradigmanın Tefsir Rivayetlerine Etkisi: İbn Abbâs Örneği

Kur’an-ı Kerim’in anlaşılması ve yorumlanması bağlamında rivayetler genel kabul görmüştür. Ne var ki rivayetlere yaklaşım tarzı dönem dönem farklılık arz etmiştir. Bu çalışmada hicrî ikinci asırda tefsir rivayetlerine yaklaşım tarzı araştırılarak İbn Abbâs’a izafe edilen rivayetlerin Sünnî ve Şiî paradigmayla ilgili çelişkili olanlar açısından incelenmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda hicrî ikinci asırda rivayetlere yüklenen değerin mahiyeti ele alınmıştır. Erken dönemde rivayetlerin bilginin kaynağını göstermesi bakımından ilim kapsamında mütalaa edilmesi özellikle rivayetlerde içerikten ziyade onu aktaran ismi öne çıkarmıştır. Bu durum, muhtelif fırkalar tarafından birtakım fikirleri, önem atfettikleri isimlere refere edilmesini kaçınılmaz kılmıştır. Bu doğrultuda kendisine atfedilen çok sayıda rivayetlerin günümüze ulaştığı hem Sünnî hem de Şiî taraflarca tefsirde otorite addedilen İbn Abbâs dikkat çekmektedir. Rivayetlere yaklaşım hususunda tefsir disiplininin hadisten farklı olması muhtelif düşüncelerin İbn Abbâs’a isnad edilmesine imkân tanımıştır. Nitekim çalışmamızda Sünnî ve Şiî düşüncesinin ayrıştığı farklılıklar araştırılmış ve söz konusu fikirlerin dayandırıldığı âyetlere ilişkin aktarılan rivayetler mukayese yöntemiyle incelenmiştir. Araştırmanın sınırlı olması hasebiyle imamet, müt`a nikâhı ve abdest olmak üzere üç örneklendirmeyle yetinilmiştir. Her üç örnekte de Sünnî ve Şiî tefsirlerde aynı âyet hakkında tezat teşkil eden rivayetlerin İbn Abbâs’a referans verildiği görülmüştür. Hicrî ikinci asırda dinî epistemolojinin önemli ölçüde “rivayet” eksenli olması önemli bir husustur. Bu doğrultuda muhalif grupların varoluşsal inşasında merkezî konuma sahip görüşlerini, her kesim tarafından muteber addedilen isme referans vermek suretiyle meşrulaştırma amacı taşıdıkları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, İbn Abbâs, Rivayet, Sünnî, Şiî

The Effect of Sunni-Shi'i Paradigm on Tafsir Riwayat in the Second Century Hijri: The Example of Ibn Abbas

In the context of understanding and interpreting the Holy Qur'an, the riwayah have been generally accepted. However, the approach to the riwayah differed from time to time. This study aims to examine the riwayah attributed to Ibn Abbas in terms of the contradictory ones related to the Sunni and Shi'i paradigms by researching the approach to riwayah in the second century after hijra. In this context, the nature of the value attributed to the riwayah in the second century of hijra has been examined. In the early period, examining the riwayah within the scope of 'ilm in terms of showing the source of the information brought forward the name that conveyed it rather than the content in the riwayah, and this made it inevitable for various sects to refer some of their ideas to the names they attach importance. In this direction, Ibn Abbas, many of the riwayah that attributed to whom have reached today and who is regarded as an authority in tafsir both by Sunni and Shi’i parties, has attracted attention. The fact that the discipline of tafsir is different from the hadith in terms of approaching the riwayah allowed various thoughts to be attributed to Ibn Abbas. As a matter of fact, in our study, the differences between Sunni and Shi’i thought were examined and the riwayah related to the verses on which these ideas were based were examined by comparison method. Due to the limited nature of the research, three examples, na-mely imamate, mut’a marriage and ablution, were found sufficient. In all three examples, it was seen that the contradictory riwayah about the same verse in Sunni and Shi’i commentaries were referenced to Ibn Abbas. It is an important issue that the considerably legitimacy of religious epistemological value in the second century hijra was “riwayah”. In this respect, it has been determined that the opposition groups aim to legitimize their views that have a central position in their existential construction by referencing the name considered by all segments to be credible.

Keywords:

Tafsir, Ibn Abbas, Riwayah, Sunni, Shi'i,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Kitâbu’s-Sünne. thk. Muhammed b. Saîd Sâlim el-Kahtânî. Riyad: Dâru İbn Kayyım, 1986.
Ahmed b. Hanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. el-Musned. thk. Heyet. 12 Cilt. Cemʿiyyetu’l-Meknez, 1431.
Aksoy, Soner. "el-Burhan fi Vucuhi’l-Beyân Eseri Bağlamında İbn Vehb el-Kâtib’in Beyan Yönetiminin Varlık ve Yorum Açısından Kur’an Tasavvuruna Katkısı", Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi 54 (2020), 229-251.
Akoglu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu’tezile. İstanbul: İz Yayincilik, 2006.
Albayrak, Rumeysa. İmâmiyye Şiası’nda İmamet Delili Olarak Gadir-i Hum. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Alûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî el-. Rûhu’l-Meʿânî fî Tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-Aẓîm ve’s-Sebʿi’l-Mes̱ânî. thk. ʿAlî ʿAbdubârî ʿAṭiyye. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415.
Atvân, Hüseyin. el-Emevîyyûn ve’l-Hilâfe. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1986.
Avcı, Casim. “Hilâfet”. 17/539-546. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1998.
Aydemir, Selahattin. “Hadîs Uydurmacılığının Tespitinde Kullanılan Bir Rivâyetin Tetkik ve Tahlili: ‘Hz. Peygamber’e Yalan İsnâd Edilmediği Zamanda Hadîs Naklederdik’”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 11 (2020), 10-38.
el-Bahrânî, es-Seyyid Ḥâşim el-Ḥuseynî. el-Burhân fî Tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Heyet. Ḳum, ts.
el-Baküvi, Muhammed Kerim. Gerçeğin Doğuşu Alevî Kur’an Tefsiri. ed. Ahmet Dolunay. İstanbul: Merkür, 2000.
el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mesûd b. Muhammed b. el-Ferrâ. Meʿâlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Abdürrezzak el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1999.
el-Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1417.
el-Buhârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl. el-Câmiʿu’l-Musnedu’ṡ-Ṡaḥîḥu’l-Muḫtaṡar. thk. Muḥammed Zuheyr en-Nâṡır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Ṭavḳi’n-Necât, 2001.
el-Buhârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl. et-Târîḫu’l-ʾEvsaṭ. thk. Teysîr b. Saʿd, Yaḥyâ b. ʿAbdullâh. 5 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, Riyad 1426/2005., 1426.
Bulut, Ali. “Kur’an Filolojisine Dair İbn Abbâs’a Nisbet Edilen Üç Eser”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20-21 (2005), 279-297.
Câbirî, Muhammed Âbid. İslâm’da Siyasal Akıl. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi, 1997.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Fecr, 1996.
Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Mukâtil İbn Süleyman ve Eserleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi 21/ (1976), 1-35.
el-Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmu’l-Ḳur’ân. thk. Abdusselâm Muḥammed Alî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1994.
el-Cuveynî, Ebû’l-Meʿâlî ʿAbdulmelik b. ʿAbdullâh. Ğıyâŝi’l-ʾUmem fî İltiyâŝi’ẓ-Ẓulem. thk. ʿAbdulʿaẓîm ed-Dîb. Mektebetu ʾİmâmi’l-Ḥaremeyn, 1401.
Çakan, İsmail Lütfi - Eroğlu, Muhammed. “Abdullah b. Abbas”. 1/76-79. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1988.
Çetin, Mustafa. “Abdullah İbn Abbas (r.a.) ve Tefsiri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 227-238.
Dalkılıç, Mehmet. “Sembolik Anlatımın Siyasal Bir Araç Olarak İşlevselleşmesi ve Batınî Mezheplerde Gizli Dil”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/2 (2005), 125-142.
Demircan, Adnan. “Tahkim Sürecinde Hz. Ali”. Hz. Ali. ed. Ali Aksu. 157-168. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2020.
Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Ebû Ubeyd el-Kāsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî. en-Nâsih ve’l-Mensûh. thk. Muḥammed Ṡâliḥ el-Mudeyfir. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1418.
Erçin, Hatice Ece. Medenî Dönem Hitaplarının Üslûp Açısından Değerlendirilmesi, Ankara: İlâhiyât, 2021.
Fidan, Ayşenur. Kur’ânî Dilin Nebevî Dili İnşâsı Kudsi Hadisler Bağlamında, ed. Vildan Altay, İstanbul: Kitâbî Yayınevi, 2022.
Gelgeç, Sevim. "Ma Malakat Ayman in the Context of Returning to the Ontological Understanding of Chastity", Tefsir Araştırmaları Dergisi, 5/2 (2021), 965-1011.
Görgün, Tahsin. “Varlık ve Bilgi Cihetinden Kur’an”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklasimlar. ed. Bilal Gökkır vd. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.
Habibov, Aslan. İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Hamido, Emin. Abdullah Bin Abbâs’ın Şahsıyla İlgili Uydurma Hadislerin Tahrîci. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
Hanefi, Hasan. Mine’l-‘Akîde ile’s-Sevra. Kahire: Mektebetü Medbûlî, ts.
el-Herevî, Ebû Ubeyd el-Kāsım b. Sellâm b. Miskîn. Tehẑîbu Kitâbi Cemheretu’n-Neseb, ts.
el-Humeydî, Abdülazîz b. Abdullah. Tefsîru İbn ʿAbbâs ve Merviyyâtühû fi’t-Tefsîr min Kütübi’s-Sünne. Riyad: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, ts.
İbn Asâkir, Ebû’l-Ḳâsım ʿAlî b. el-Ḥasen. Târîḫu Dimeşḳ. thk. ʿOmer b. Ğarâme el-ʿAmravî. 80 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1995.
İbn Âşûr, Muḥammed b. Ṭâhir b. ʿÂşûr. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak. el-Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Abdüsse-lam Abdüşşafî Muhammed. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2001.
İbn Bâbeveyh, Şeyh Sadûk. Uyûnu Ahbâr-i Rıza. Beyrût: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1984.
İbn Ebi Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. Tefsîru’l Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. thk. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. Riyad: Mektebetu Nizâr Muṡṭafâ el-Bâz, 1998.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed. el-Cerh ve’t-Taʿdîl. Haydarâbâd, Beyrut: Ṭabʿatu Meclisi Dâîreti’l-Maʿârifi’l-ʿOŝmâniyye, Dâru İhyâi’t-Turâŝi’l-ʿArabî, 1952.
İbn Ebî Şeybe, Abdullâh b. el-ʿAbsî. el-Musannef. thk. Saʿd b. Nâṡır eş-Şetrî. 25 Cilt. Riyad: Dâru Kunûzi İşbîliyâ, 2015.
İbn Hacer el-ʿAsḳalânî. Fethu’l-Bârî Şerḥu Ṡaḥîḥ el-Buḫârî. thk. Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1379.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Daru’l-Fikr, 1986.
İbn Kesîr, ed-Dimeşḳî Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-ʿAẓîm. thk. Sâmî b. Muḥammed Selâme. Dâru Ṭayyibe, 1420.
İbn Kuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-Siyâse. thk. Ḫalîl el-Manṡûr. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1997.
İbn Kuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Teʾvîlu Muḫtelifi’l-Ḥadîŝ. el-Mektebu’l-İslâmî - Muessesetu’l-İşrâḳ, 2. Basım, 1999.
İbn Receb, Ebû’l-Ferec ʿAbdurraḥmân b. Aḥmed. Mecmûʿu Resâîli İbn Receb el-Ḥanbelî. thk. Ebû Muṡʿab Ṭalʿat b. Fuʾâd el-Ḥulvânî. 4 Cilt. Kahire: el-Fârûḳ el-Ḥadîŝe, 2004.
İbn Sa'd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî. et-Tabakât. thk. Alî Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetu’l-Ḫancî, 2001.
İbn Şâzân, Fazl. el-Îdâh. Tahran: Müessesetu İntişarat, 1363.
İbn Teymiyye, Ebu’l-ʿAbbâs Taḳiyyuddîn Aḥmed b. ʿAbdilḥalîm. Minhâcu’s-Sunneti’n-Nebeviyye fî Naḳḍi Kelâmi’ş-Şîʿa el-Ḳaderiyye. thk. Muḥammed Reşâd Sâlim. y.y.: Câmiʿatu’l-İmâm Muḥammed b. Suʿûd el-İslâmiyye, 1406.
İbn Teymiyye, Ebu’l-ʿAbbâs Taḳiyyuddîn Aḥmed b. ʿAbdilḥalîm. Mukaddime fî Uṡûli’t-Tefsîr. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Ḥayât, 1980.
İbnü’l-Esîr, Ebû’s-Saʿâdât el-Mubârek b. Muḥammed. en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Ḥadîŝ ve’l-Eŝer. thk. Ṭâhir Aḥmed ez-Zâvî, Maḥmûd Muḥammed eṭ-Ṭanâḥî. 5 Cilt. Beyrût: el-Mektebetu’l-ʿİlmiyye, 1979.
el-İyâşî, Ebû’n-Naḍr Muḥammed. Tefsîru’l-İyâşî. thk. Hâşim er-Resûlî. 2 Cilt. Tahran: Mektebetu’l-ʿİlmiyye, ts.
Karataş, Ali. “Tefsir İlminde Rivayet Algısı”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (2018), 21-57.
Karataş, Şaban. Şiâ’da ve Ehl-i Sünnet’te Kur’an Tasavvuru. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2013.
el-Kâşânî, el-Feyz. Tefsîru’ṡ-Ṡâfî. thk. Ḥuseyn el-Aʿlemî. Tahran: Metebetu’ṡ-Ṡadr, ts.
Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri -İbn Ebû Hâtim (ö. 327/939) Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi-. Ankara: Kitâbiyât, 2003.
Korkmaz, Sıddık. “Sınırları Belirlenemeyen Dinî Bir Oluşum: Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (2005), 377-392.
el-Kûfî, Ebû Abdillâh Süfyân b. Saîd b. Mesrûk es-Sevrî. Tefsîru’ŝ-Ŝevrî. thk. Ebû Caʿfer Muḥammed. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1983.
el-Kûfî, Ebû’l-Ḳâsım Furât b. İbrâhîm Furât. Tefsîru Furât el-Kûfî. thk. Muḥammed el-Kâẓım. Tahran: Vizâretu’ŝ-Ŝeḳâfe, 1990.
el-Kuleynî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Yaʿḳûb. el-Furûʿu’l-Kâfî. thk. Alî Ekber el-Ğıfârî. 8 Cilt. Tahran: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1388.
el-Kummî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî. Tefsîru’l-Ḳummî. thk. es-Seyyid Ṭayyib el-Mûsevî. Ḳum: Dâru’l-Kitâb, 1387.
el-Kurtubî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecî. el-Câmiʿ li-Âḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Hişâm Semîr el-Buḫârî. Riyad: Dâru ʿÂlemi’l-Kutub, 2003.
Kuzudişli, Bekir. Şîa ve Hadis. İstanbul: BSR Yayın Grubu, 2011.
Kuzudi̇şli̇, Bekir. “Şia’da Rivayet Olgusunu Şekillendiren Temel Unsurlar”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (2018), 59-92.
Küçük, Raşit. “İsnad”. 23/154-159. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2001.
Latifov, İftixar. “Abdullah İbn Abbas’ın Hayatı ve Tefsir Faaliyetleri”. Bakı İslam Universiteti Elmi Mecmua 7 (2012), 167-182.
el-Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Murûcu’ẑ-Ẑeheb ve Meʿâdinu’l-Cevher. thk. Esʿad Dâğır. Ḳum: Dâru’l-Hicre, 1409.
el-Mevsılî, Ebû Ya‘lâ Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî. Musnedu Ebî Yaʿlâ. thk. Heyet. 6 Cilt. Kahire: Dâru’t-Teʾṡîl, 2017.
el-Murâdî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed. Meʿânî’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed ʿAlî eṡ-Ṡâbûnî. Mekke: Câmiʿatu Ummu’l-Ḳurâ, 1409.
Muradov, Safa. Ehl-i Sünnet Ve Şia’nın Farklılaşmasında Hadis Rivâyetlerinin Rolü. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Muslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Musnedu’s-Ṡaḥîhu’l-Muḫtaṡar bi Naḳli’l-ʿAdl ʿani’l-ʿAdl ilâ Resûlillâh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. thk. Heyet. 7 Cilt. Kahire: Dâru’t-Teʾṡîl, 1374-75/1955-56.
en-Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sunenu’l-Kubrâ. thk. Heyet. Kahire: Dâru’t-Ṭeṡîl, 1433.
en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmuʿ Şerḥu’l-Muheẑẑeb. Dâru ʿÂlemi’l-Kitâb, 1423.
en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim. el-Mustedrek âle’s-Ṡaḥiḥayn. thk. Heyet. 8 Cilt. Dâru’t-Teʾṡîl, 1435.
Osmançelebioğlu, Serhan. "Kur’ânî Üslup Açısından İnfitâr Sûresi", İslâm Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 103-124.
Özek, Ali. “Dirayet Müfessiri İbn Abbas”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 67-74.
Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet & Şia Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2012.
Rahman, Fazlur. Tarih Boyunca İslâmi Metodoloji Sorunu. çev. Salih Akdemir. Ankara: Ankara Okulu, 4. Basım, 2009.
er-Râzî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿOmer et-Teymî. Mefâtîḥu’l-Ğayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2000.
es-Sadr, Seyyid Hasan. Te’sîsu’ş-Şîa li Ulûmi’l-İslâm. Tahran, ts.
es-Sâlih, Subhî İbrahim. Ulûmu’l-Hadîs ve Mustalahuh. Beyrût: Dâru’l-İlm, 1984.
Sancılı, Fatih. Erken Dönem Abbasîlerde Mezhep-İktidar İlişkileri. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Savut, Harun. “Abdullah İbn Abbas’a İsnad Edilen ve Tartışma Konusu Olan Rivayetler”. XII. Tefsir Akademisyenleri Koordinasyon Toplantısı: Kur’an ve Sahâbe Sempozyumu (22-23 Mayıs 2015/Sivas). ed. Hasan Keskin - Abdullah Demir. 253-275. Sivas, 2016.
es-Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebû Sehl. Usûlu’s-Seraḫsî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1993.
es-Sevrî, Ebû Abdillâh Süfyân b. Saîd b. Mesrûk. Tefsîru’ŝ-Ŝevrî. thk. Ebû Caʿfer Muḥammed. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1983.
Sıbṭ İbnul-Cevzî, Ebû’l-Muẓaffer Yûsuf b. Kızoğlu. Mirʾâtu’z-Zamân fî Tevârîḫi’l-Aʿyân. thk. Muḥammed Berekât vd. 23 Cilt. Dimeşk, 1434.
es-Suyûṭî, Celalu’d-Din ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr. el-İtḳân fî ʿUlûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kuttâb, 1394.
es-Suyûtî, Celâlu’d-Dîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr. ed-Durru’l-Menŝûr. 8 Cilt. Beyrût: Daru’l-Fikr, ts.
eş-Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ el-Laḫmî. el-Muvâfaḳât Fi Usulil Fıkh. thk. Abdullah Draz. 7 Cilt. Beyrût: Daru’l-Marife, ts.
eş-Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ el-Laḫmî. el-ʾİʿtiṡâm. thk. Selîm b. ʿÎd el-Hilâlî. Suûd: Dâru İbn ʿAffân, 1412.
eş-Şevkânî, Muḥammed b. ʿAlî b. Muḥammed el-Yemenî. Fethu’l-Kadîr. Dimeşk: Dâru Ibn Keŝîr, 1414.
eş-Şeybânî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. el-Ḥasen. el-Aṡl. thk. Muḥammed Boynukalın. Beyrût: Dâru İbn Ḥazm, 2012.
et-Tabâṭabâʾî, Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed. Tefsîru’l-Mîzân. 20 Cilt, ts.
Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-. el-Muʿcemu’l-Kebîr. thk. Ḥamdî b. Abdulmecîd es-Selefî. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
et-Taberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli ʾÂyi’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdullâh b. ʿAbdilmuḥsin et-Turkî. 24 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
et-Taberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîḫu’r-Rusul ve’l-Mulûk, ve Ṡılatu Târîḫ eṭ-Ṭaberî,. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’t-Turâŝ, 1387.
et-Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn (Emînü’l-İslâm) el-Fazl b. el-Hasen b. el-Fazl. el-İhticac. Beyrût: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1983.
et-Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn (Emînü’l-İslâm) el-Fazl b. el-Hasen b el-Fazl. Mecmaʿu’l-Beyân, ts.
et-Tahâvî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed. Şerḥu Meʿâni’l-Âŝâr. thk. Muḥammed Zuhrî en-Neccâr, Muḥammed Seyyid Câdilḥaḳ. 5 Cilt. Âlemu’l-Kutub, 1994.
et-Tayâlisî, Ebû Dâvûd Suleymân b. Dâvûd el-Baṡrî. el-Musned. thk. Muḥammed b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Hecer, 1999.
et-Tirmiẑî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ. es-Sunen. thk. Heyet. 5 Cilt. Kahire: Dâru’t-Teʾṡîl, 2015.
Turabi, Murtaza. Kur’ân-ı Kerîm ve Meâli. ed. Vahdettin İnce. İstanbul: Kevser, 3. Basım, 2013.
et-Tûsî, Ebû Ca‘fer Muḥammed b. Muḥammed. et-Tibyân fî Tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Aḥmed Ḥabîb. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâʾi Turâŝi’l-ʿArabî, ts.
Tuzcu, Recep. “Fıkhi ve Siyasi İhtilaflar Bakımından İbn Abbas’ın Asabe Rivayetinin Sened ve Metin Açısından Tahlili”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2017), 55-82.
Uzun, Nihat. Hicrî II. Asırda Siyâset-Tefsir İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları, ts.
Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran, 1981.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i Sünnet”. 10/525-530. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1994.
Yiğit, İsmail. “Emevîler”. 11/87-104. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1995.
ez-Zeccâc, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. es-Serî. Meʿâni’l-Ḳur’ân ve İʿrâbuhu. thk. Abdulcelîl ʿAbduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrût: ʿÂlemu’l-Kutub, 1988.
Zehebî, Muhammed es-Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
ez-Zemahşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr. el-Keşşâf ʿan Ḥaḳâîḳı Ğavâmiḍi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1985.
Zorlu, Cem. Âlim ve Muhalif: İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin Siyasi Otorite Karşısındaki Tutumu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿİrfân. Kahire: İsa el-Babi el-Halebi ve Şürekahu, 3. Basım, ts.