Tâhir b. Âşûr’un et-Tahrîr ve’t-Tenvîr İsimli Tefsirinde Klasik İsrâiliyata Yaklaşımlar

Genel anlamda “yabancı menşeli rivayetler” şeklinde nitelendirilebilecek olan isrâilî rivayetler, tefsire zenginlik katan bir imkân mı, yoksa kendisinden uzak durulması gereken zararlı malzeme-ler midir? Bu, İslam’ın ilk dönemlerinden günümüze kadar, daha çok tefsir disiplini çerçevesinde tartışılıp leh ve aleyhinde farklı görüşlerin dile getirildiği muhataralı bir konu olmuştur. Özellikle Yahudi ve Hıristiyan din ve kültürünün baskın olduğu bu rivayet malzemesi, erken dönem tefsir literatüründe özellikle Kur’an kıssalarının tefsirinde önemli bir bilgi kaynağı olarak kullanılmıştır. Ancak isrâiliyat, sonraki dönemlerde dinin özünü bozan zararlı bilgiler olarak telakki edilmiş, günümüze kadar uzanan süreçte gittikçe artan oranlarda tenkit edilmiş, bununla birlikte tamamen terk edilememiştir. Çağdaş tefsirlerde isrâilî rivayetler bazı dönemsel faktörlerin de etkisiyle daha önce hiç olmadığı kadar çok boyutlu bir tenkide tabi tutulmuştur. Çağdaş müfessirlerden biri olan Tâhir b. Âşûr’un (1879-1973) et-Tahrîr ve’t-Tenvîr isimli tefsiri, isrâilî rivayetlere olan yakla-şımlarıyla dikkatleri çekmektedir. Onun tefsirinde bu rivayet malzemesinin bir kısmı belli kriterler çerçevesinde kabul edilerek kullanılmışken bir kısmı da yine belli kriterler çerçevesinde tenkit edilerek reddedilmiştir. Çalışmada müellifin bu konuda gözettiği kriterlerin tespit edilmesi amaç-lanmış, özellikle çağdaş dönemde ciddi bir sorun olarak sıklıkla gündeme gelen bu mevzu, İbn Âşûr’un algısı ve pratik uygulamaları üzerinden irdelenerek problemin çözümüne ışık tutulmaya çalışılmıştır. Müfessirin, ağırlıklı olarak isrâilî rivayet malzemesini tenkit etmiş olsa da bu konuda genelleyici bir tutuma sahip olmadığı, belli kriterler çerçevesinde ondan istifade ederek tefsirde bir imkâna dönüştürdüğü görülmüştür. Onun özgüven sıkıntısı yaşamadan konuyla ilgili sorunları aşma noktasında örneklik teşkil ettiğini ifade etmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Kur’an, İsrâiliyat, Tâhir b. Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Kur’an kıssaları, Yahudi ve Hıristiyan kültürü.

Approaches to Classical İsrā’iliyyat in Tāhir İbn ʿāshūr’s Tafsir Named al-Tahrīr wa’t-Tanwīr

Are Israeli narratives that generally can be qualified as “narratives with foreign origins” a facility to add richness to tafsir or harmful materials that should be avoided? This has been a detrimen-tal topic that has been discussed especially in tafsir discipline and different opinions negative or positive has been stated from the first periods of Islam to today. This narrative material that is dominated especially by the jewish and christian religion and culture has been used as an impor-tant information resource in the early period tafsir literature especially for Quran narratives’ tafsir. However isrā’iliyyat in the following periods has been considered as harmful information that distorted the essence of the religion, criticized more and more in the period that is following untill today however hasn’t been able to be abandoned completely. In modern tafsir Israeli narra-tives has met criticization in dimentions that never seen before with the effect of some periodical factors. Tāhir İbn ʿĀshūr’s who is one of the modern muffassirs (1879-1973) tafsir named al-Tahrīr wa’t-Tanwīr draws attention with its approach to İsrâili narratives. In his tafsir while some of this narrative material has been accepted and used in accordance with some criteria some of them has been criticized and rejected again in accordance with some criteria. With this study it is aimed to determine the criteria the muallif used, to shed light on the solution of the problem by scrutinizing this topic that comes into question as a serious problem especially in the modern time via İbn ʿĀshūr’s perception and practical applications. It is seen that even though the mu-fassir mainly criticized the isrâilî narrative material, he doesn’t have a generalizing attitude, he makes use of it in the framework of some criteria and turns it into a facility. It is possible to state that he sets an example at the point of overcoming the problems related to the topic without having a confidence problem.

Keywords:

Tafsir, Quran, İsrā’iliyyat, Tāhir İbn ʿĀshūr, al-Tahrīr wa’t-Tanwīr, Quran narratives, Jewish and Christian culture.,

PDF

___

Abdullah, Ubeyr bnt. Kavâidu’t-tercih inde İbn Âşûr fî tefsirihi et-tahrîr ve’t-tenvîr. Riyad: Dâru’t-Tedmiriyye, 1436/2015.
Ahmed Emîn. Fecrü’l-İslâm. Kahire: Muessesetu Hindâvî, 2011.
Ahmed Halil, es-Seyyid. Neş’etü’t-tefsîr fî’l-kütübi’l-mukaddese ve’l-Kur’ân. İskenderiyye: el-Vekâletü’ş-Şarkiyye li’s-Sekâfe, 1373/1954.
Aydar, Hidayet. “Kültürlerarası Bir Bilgi Köprüsü Olarak İsrailiyat ve Osmanlı Halk Kültü-ründeki Yansımaları”. The Journal of Academic Social Science Studies 6/8 (2013), 93-109.
Aydemir, Abdullah. İslâmi Kaynaklara Göre Peygamberler. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
Aydemir, Abdullah. Tefsirde İsrâîliyyat. İstanbul: Beyan Yayınları, 2012.
Bağdâdî, Hatîb. el-Câmi’ li-ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’. thk. Mahmud et-Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l Meârif, ts.
Begavî, Ferrâ. Meâlimü’t-tenzîl. thk. Abdürrazzâk el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1420/1999.
Beyzâvî, Nasıruddin Ebu Said. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. M. Abdurrahman el-Maraşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâr’u ihyâü’t-türâsi’l-Arabî, 1418/1997.
Bikâî, Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
Birışık, Abdulhamit. “İsrâiliyat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/199-202. İstan-bul: TDV Yayınları, 2001.
Boks, Abdullah A. “Ebûkubeys”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/280-281. İs-tanbul: TDV Yayınları, 1994.
Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahih. thk. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. Dimeşk: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
Büyük, Enes. “Tefsirde İsrâiliyyât’ın Arap Kültürüyle İlişkisi Üzerine Bir Araştırma”. Din-bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 14/2 (2014), 91-107.
Büyük, Enes. “Tefsirde İsrâiliyyâta Dair Bazı Tespit ve İddiaların Değerlendirilmesi”. Cum-huriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019), 765-785.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 6. Basım, 2014.
Cirit, Hasan. Halkın İslâm Anlayışının Kaynakları Vaaz ve Kıssacılık. İstanbul: Çamlıca Yayın-ları, 2002.
Cirit, Hasan. “Kussâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/463-465. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Coşkun, Ahmet. “Mesh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/303-304. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Dede, Mehmet Fatih. “İbâzî Tefsir Geleneğinde İsrailiyat Meselesi: Itfiyyiş Örneği”. e-Şarkiyat İlmi Arastırmalar Dergisi 9/2 (18) (2017), 883-889.
Demir, Şehmus. Mitoloji Kur’an Kıssaları ve Tarihi Gerçeklik. İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Basım, 2015.
Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Bahar Yayınları, 11. Basım, 1996.
Döner, Ertuğrul. Tefsirde İsrâiliyyâtın Kaynak ve Bilgi Değeri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
Ebu Reyye, Mahmud. “Ka‛bu’l-Ahbâr huve es-suhyûnî el-evvel”. er-Risâle 14/665 (1946), 29-35.
Ebu Reyye, Mahmud. Edvâ’ ale’s-sünneti’l-Muhammediyye ev difâ‛ ani’l-hadîs. Kahire: y.y., ts.
Ebû Şehbe, Muhammed. el-İsrâîliyyât ve’l-mevdûât fî kütübi’t-tefsîr. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 4. Basım, ts.
Ezrakî, Ebü’l-Velîd. Ahbâru Mekke ve mâ câʾe fîhâ mine’l-âsâr. thk. Rüşdî es-Salih. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Endelus, ts.
Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî-M. Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
Ğalâyînî, Mustafa. Câmi’u-durûs el-Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 9. Basım, 2009.
Hâlidî, Salâh Abdulfettâh. İsrâiliyyât muâsıra. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1436/2015.
Hamidullah, Muhammed. “İslâmî İlimlerde İsrâiliyyât Yâhut Gayri İslâmî Menşeli Rivayetler”. çev. İbrahim Canan. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 2 (1977), 295-319.
Hamitoğlu, Ahmet. Deylemî'nin Tasdîku'l-Meârif Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirmesi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktara Tezi, 2019.
Hanbel, Ahmed b. Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
Hatiboğlu, İbrahim. “İsrâiliyat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/195-199. İstan-bul: TDV Yayınları, 2001.
Hevvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru kitâbillâhi’l-azîz. thk. Bilhâc b. Saîd Şerîfî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1990.
Hıdır, Özcan. Yahudi Kültürü ve Hadisler (İsrâiliyyât-Hadis İlişkisi). İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Basım, 2018.
Hodgson, Marshall G. S. İsâm’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. çev. Birol Çetinkaya. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
İbn Akîl, Bahâeddin. Şerhu İbn Akîl alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Turâs, 1400/1980.
İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Cemheratu makâlât ve’r-resâil. thk. Muhammed Tâhir Meysâvî. 4 cilt. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1436/2015.
İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsiru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tunusiyye, 1984.
İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Eleyse’s-subhu bi karîb. Tunus: Dâru’s-Selâm, 1427/2006.
İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. en-Nazru’l-fesîh inde madâiki’l-enzâr fi’l-câmi’s-sahîh. Tunus: Dâru’s-Sahnûn, 1428/2007.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tîybe, 1420/1999.
İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mecmûu’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed. 35 Cilt. Me-dine: Mecmau’l-Melik Fehd, 1416/1995.
İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mukaddime fî usûli’t-tefsir. Beyrut: Dârü Mektebetü’l-Hayât, 1490/1980.
Kaplan, Abdurrahim. Bikâî’nin Nazmü’d-Dürer’inde İsrâîliyyât. ed. Hüseyin Kahraman, İstan-bul: Ensar Neşriyat, 2018.
Kaya, Aykut. Menâhicu’l-müfessirîn fî’l-i‛timâd ‛lâ’s-sîyrati’n-nebeviyyeti fî’t-tefsîr. Ankara: Fecr Yayın-ları, 2021. Kaya, Mesut. Çağdaş Tefsirlerde İsrâiliyat Eleştirisi. Ankara: İsam Yayınları, 2018.
Kaya, Mesut. “Yirmibirinci Yüzyılda Kur’an Çalışmalarına Eklenen Yeni Halka: Kur’an An-siklopedileri”. Marife 3 (Kış 2010), 407-425.
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‛ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrahim Etfayyiş. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
Kuzudişli, Ali. “‘el-Kütübten ‘İsrailiyat’a Bir Kavramın Tarih İçindeki Yolculuğu”. Cumhuri-yet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2012), 131-164.
Macdonald, D. B. “Kıssa”. İslâm Ansiklopedisi. 6/771-774. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
Mâverdî, Ebu’l-Hasen. en-Nüket ve’l-uyûn. thk. es-Seyyid b. Abdulmaksud b. Abdurrahman. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-İlmiyye, ts.
Mekkî, Ebû Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye fî ilmi meâni’l-Kurʾân ve tefsîrihî ve ahkâmihî ve cümelin min fünûni ulûmih. thk. Heyet. 13 Cilt. y.y.: Mecmûatu Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sunne, 1429/2008.
Meral, Yasin. Sâmirî’nin Buzağısı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
Mevdûdî, Seyyid Ebu’l Alâ. Tefhîmü’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayanî vd. 7 Cilt. İstan-bul: İnsan Yayınları, 1996.
Mukâtil, b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmud Şahhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâs, 1423/2002.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. Haccâc. el-Câmiu’l-müsnedu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulb-aki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabiyyi, ts.
Na‛nâa, Remzi. el-İsrâîliyyât ve eseruhâ fî kütübi’t-tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1970.
Nâfi‛, Beşîr M. “Tâhir b. Âşûr: Tefsir Çalışması Özelinde Modern Reformcu Bir Âlimin Kariyer ve Düşünce Dünyası”. çev. Hayati Sakallıoğlu. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (2012), 247-276.
Öğmüş, Harun. Kur’ân İlimleri ve Tefsir Tarihi. çev. Halil Aldemir. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2016.
Öztürk, Mustafa. Tefsirin Hâlleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2016.
Paçacı, Mehmet. ““De ki: Allah Bir’dir” -İhlas Sûresi’nin Sami Geleneği Perspektifinden Bir Tefsiri-”. İslâmiyât 3 (1998), 49-71.
Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
Rızâ, Reşîd. Tefsîru’l-Kur’âni’l-hakîm (Tefsîru’l-menâr). 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1411/1990.
Sa‛lebî, Ebû İshâk. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Ebu Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru ihy-âi’t-türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
San’ânî, Abdürrezzâk. Tefsîru Abdurrezzâk. thk. Mahmud Muhammed Abduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419/1998.
Sellâm, Yahyâ b. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1425/2004.
Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer. Tefsîrü’l-Kurʾân. thk. Yasir b. İbrahim. 6 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
Semerkandî, Ebü’l-Leys. Tefsîru Ebi’l-Leys. thk. Ali Muhammed Muavvid-Adil Ahmed Ab-dulmevcud. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1413/1993.
Suyûtî, Celâlüddin. el-Leâli’l-masnûa. thk. Ebû Abdurrahman Salâh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1417/1996.
Suyûtî, Celâlüddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Ka-hire: el-Heyetü’l-Mısriyye, 1394/1974.
Suyûtî, Celâlüddîn. ed-Dürru’l-mensûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
Şimşek, M. Sait. Kur’an Kıssalarına Giriş. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 2. Basım, 1998.
Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Kurʾân. 20 Cilt. Kum: Cemâtu’l-Muderrisîn, ts.
Taberî, Muhammed İbn Cerîr. Târîhu’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 2. Basım, 1387/1967.
Taberî, Muhammed İbn Cerîr. Câmiu‛l-beyân fî te’vîli’l-Kurân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
Tarhûnî, Muhammed b. Rızk. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî ğarbi Afrikyâ. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İbnu’l-Cevzî, 2005.
Tirmizî, Muhammed b. İsa. Sünenu’t-tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir-Muhammed Fuad Abdulbaki. 5 Cilt. Mısır: Şeriketu Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
Tottoli, Roberto. “İslamî Literatürde İsrâîliyyât Teriminin Kökeni ve Kullanımı”. çev. Mesut Kaya. Marife 2 (2010), 201-215.
Uğur, Mücteba. “Va’az, Kıssacılık ve Hadiste Kussâs”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/21 (1986), 291-326.
Ünver, Mustafa. Tefsirde Öteki Celâleyn’de İsrailiyat. Ankara: Atlaskitap Yayınları, 2. Basım, 2017.
Watt, William Montgomery. Geçmişten Günümüze Müslüman-Hıristiyan Diyaloğu. çev. Fuat Ay-dın. İstanbul: Birey Yayıncılık, ts.
Zehebî, Muhammed Hüseyin. el-İsrâîliyyât fi’t-tefsîr ve’l-hadîs. Kahire: Mektebetu Vehbe, ts.
Zeyveli, Hikmet. Kur’ân ve Sünnet Üzerine Makaleler. İstanbul: Birun Kültür Sanat Yayıncılık, 2. Basım, 2003.
Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Matbaatu İsâ, 3. Basım, 1420/1999.