موقف المفسرين من الإسرائيليّات و ومدى علاقتها بتفسير القصص القرآنيّة

الإسرائيليات هي مرويات وردت في المصادر الإسلامية معظمها مأخوذ من اليهودية وقسم منها من المسيحية. ومن هنا نرى أن هناك بعض المعلومات الواردة في التوراة أو الإنجيل؛ لم تذكر أو لم يتم تناولها بالتفصيل في القرآن الكريم. تعتبر بعض هذه المعلومات صحيحة بسبب توافقها مع القرآن الكريم، وبعضها مرفوض لأنه يناقض القرآن الكريم، والبعض الآخر من غير الممكن تحديد صحته أو خطأه. نفهم من ذلك أن المبدأ الأساسي في علم التفسير فيما يتعلق بقبول هذه المرويات هو كونها لا تتعارض مع جوهر الدين أي القرآن الكريم وأمَّا ما يتعارض منها مع جوهر الدّين فلا يؤخذ به. وردت المرويات الإسرائيلية في بعض مصادر الحديث والتفسير القديمة والمراجع المعاصرة. وتختلف مواقف المفسرين القدماء والمعاصرين في قبول ورفض هذه المرويات فبينما يحترم بعض المفسرين المرويات المذكورة لأسباب مختلفة، ينتقدها آخرون بشدة. وبينما مال المفسرون القدماء إلى قبول المرويات المذكورة؛ فإنّنا نُلاحظ أن المفسرين المعاصرين لديهم نظرة ناقدة. كما كانت الانتقادات الموجهة إلى المرويات الإسرائيلية في مصادر التفسير موضوعاً لمجموعة من البحوث العلمية. في هذا السياق تمت محاولة تحديد ما تم إدخاله في التفسير إلى جانب الروايات الصحيحة. ونلاحظ أن العديد من المرويات الإسرائيلية وردت في التفسير، خاصة في تفسير الآيات التي تتحدث عن القصص القرآنية. ومن الملاحظ أن بعض هذه المرويات لا يخالف القرآن الكريم وعصمة الأنبياء.

The Approaches of Interpreters to Israiliyyat and the Scope of the Relationship of Israi-liyyat with the Interpretation of the Qur’anic Parables

Israiliyyât are the narrations that are transferred from Judaism and partially from Christianity to Islamic sources. In this direction, it is seen that there are some information in the Torah and the Bible in some subjects that are not mentioned in the Qur’an or are not handled in details. Some of this informations are considered correct due to their compliance with the Qur’an, some of them are rejected because they contain contradictions to the Qur’an, and some are not able to be determined its accuracy or inaccu-racy. However, it is understood that the basic principle in the science of tafsir regarding the acceptance of these narrations is not to contradict the essence of religion, namely the Qur’an. The isrâili narrations are included in some classical and modern hadith and tafsir sources. The acceptance or rejection attitu-des of the classical and modern mufassirs regarding these narrations also differ. In this framework, some mufassirs consider the mentioned narrations with different motives, while others criticize them intensely. In this context, while classical mufassirs approached with acceptance to the aforementioned narrations, it is remarkable that modern mufassirs have a critical perspective. The criticisms against the isrâili narrations in Tafsir sources have also been the subject of a series of scientific studies. In this con-text, it was tried to be determined what was introduced into tafsir, along with authentic narrations. Es-pecially in the interpretation of the Quranic verses referring to the Stories, which are mentioned in Qur’an, it was observed that many isra'ili narrations took place in the tafsir sources. It is seen that some of these narratives contradict both the Qur’an and the infallibility of the prophets, namely the protec-tion of sins.

___

  • ابن كثير، أبو الفداء عماد الدين. تفسير القرآن العظيم. مصر: المكتبة التجارية.
  • ابن منظور، أبو الفضل جمال الدين محمد بن مكرم. لسان العرب. ط.3. بيروت: دار صادر،1993.
  • ابن هشام، عبد الملك بن هشام بن أيوب الحميري. السيرة النبوية لابن هشام. تحقيق: مصطفى السقا وإبراهيم الأبياري وعبد الحافظ شلبي. ط.2. مصر: مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده، 1955.
  • أبو السعود، محمد بن محمد العمادي. إرشاد العقل السليم إلى مزايا القرآن الكريم. ط.1. بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1994.
  • أبو حيّان، محمد بن يوسف الأندلسي. البحر المحيط في التفسير. ط.1. بيروت: دار الفكر، 1992.
  • أبو شهبا، محمد بن محمد. الإسرائيليات والموضوعات في كتب التفسير. ط.1. بيروت: دار الجيل، 1992.
  • إسلام ويب. "حكم رواية الإسرائيليات والاستشهاد بها في كتب التفسير". تاريخ الاطلاع: 22 شباط 2020. https://www.islamweb.net/ar/fatwa/242161/حكم-رواية-الإسرائيليات-والاستشهاد-بها-في-كتب-التفسير
  • إسماعيل، محمد مرسلين بن محمد. الإسرائيليات في المؤلفات السيريلانكية. رسالة ماجستير، الجامعة الإسلامية العالمية، 2008.
  • الآلوسي، شهاب الدين محمود. روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني. تحقيق: علي عبد الباري عطية. ط.1. بيروت: دار الكتب العلمية، 1994.
  • أوغموش، هارون. "دراسة منهجية حول الحاجة إلى الإسرائيليات في تفسير القصص القرآنية"، مجلة كلية الإلهيات في جامعة سلجوق 29 (2010) : 183-198.
  • الإيجي، عضد الدين بن عبد الرحمن بن أحمد. المواقف. تحقيق: الشريف علي الجرجاني. ط.1. بيروت: دار الجيل، 1977.
  • البغوي، أبو محمد الحسين بن مسعود. معالم التنزيل في التفسير والتأويل. بيروت: دار الفكر،1985.
  • ابن الجوزي، أبو الفرج علي بن محمد. زاد المسير في علم التفسير. ط.1. بيروت: دار ابن حزم، 1987.
  • البيضاوي، ناصر الدين أبو سعيد عبد الله بن عمر. أنوار التنزيل وأسرار التأويل. إسطنبول: دار سعادت.
  • الخالدي، صلاح عبد الفتاح. مع قصص السابقين في القرآن. ط.1. دمشق: دار القلم، 1988.
  • الخالدي، صلاح عبد الفتاح. إسرائيليات معاصرة. عمّان: دار عمّار، 1991.
  • الخالدي، صلاح عبد الفتاح. القصص القرآني. دمشق: دار القلم، 1998.
  • الذهبي، محمد حسين. الإسرائيليات في التفسير والحديث. ط.4. القاهرة: مكتبة وهبة، 1990.
  • الذهبي، محمد حسين. التفسير والمفسرون. بيروت: دار القلم.
  • الرازي، فخر الدين محمد بن عمر بن الحسن بن الحسين. "المقدمة". عصمة الأنبياء. ط.1. بيروت: دار الكتب العلمية، 1981.
  • الرازي، محمد بن عمر بن الحسن بن الحسين بن علي. مفاتيح الغيب. ط.1. بيروت: دار الكتب العلمية، 1990.
  • الرازي، محمد بن عمر بن الحسن بن الحسين بن علي. عصمة الأنبياء. ط.1. جدة: دار المطبوعات الحديثة.
  • الزمخشري، جار الله أبو القاسم محمود بن عمر بن محمد بن عمر الخوارزمي. الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل. تحقيق: محمد عبد السلام شاهين. بيروت: دار الكتب العلمية،1995.
  • السمرقندي، أبو الليث نصر بن محمد بن إبراهيم بن الخطاب. بحر العلوم. ط.1. بيروت: دار الكتب العلمية، 1993.
  • الضحاك، أبو القاسم الضحاك بن مزاحم البلخي. تفسير الضحاك. تحقيق: محمد شكري أحمد الزاويتي. ط.1. القاهرة: دار السلام، 1999.
  • الطبري، أبو جعفر محمد بن جرير. جامع البيان عن تأويل آي القرآن. بيروت: دار الفكر، 1988.
  • الطيار، مساعد بن سليمان – الزهراني، نايف بن سعيد – العجمي، شافي بن سلطان – سليمان، محمد صالح محمد – العبادي، محمد بن حامد. مراجعات في الإسرائيليات، ط.1. الرياض: مركز تفسير للدراسات القرآنية، 2015.
  • فايد، عبد الوهاب بن عبد الوهاب. منهج ابن عطية في تفسير القرآن الكريم. القاهرة: الهيئة العامة لشؤون المطابع الأميرية، 1973.
  • القرطبي، أبو عبد الله محمد بن أحمد الأنصاري. الجامع لأحكام القرآن، بيروت: دار الكتب العلمية، 1993.
  • قطب، سيد. في ظلال القرآن. بيروت: دار الشروق، 1994.
  • الكردي، عبد الحميد سعيد. "عصمة الأنبياء عند الأشاعرة في ضوء القرآن الكريم". إسلامية المعرفة 79 (2015): 13-48.
  • الماتُريدي، أبو منصور محمد بن محمد بن محمود السمرقندي. تأويلات أهل السنّة. تحقيق: محمد مستفيض الرحمن، بغداد: مطبعة الإرشاد، 1983.
  • المحلي، جلال الدين محمد بن أحمد – السيوطي، جلال الدين عبد الرحمن بن أبي بكر. تفسير الجلالين. ط.1. القاهرة: دار الحديث.
  • المراغي، أحمد مصطفى. تفسير المراغي. لبنان: دار الفكر.
  • مركز تفسير للدراسات القرآنية. "الإسرائيليات في التفسير". تاريخ الاطلاع: 20 شباط 2020. https://tafsir.net/interview/14/al-isra-iylyat-fy-at-tfsyr
  • ملتقى أهل التفسير. "نظرات.. في موقف المعاصرين من الإسرائيليات (1)". تاريخ الاطلاع: 22 شباط 2020. https://vb.tafsir.net/tafsir209/
  • مهران، محمد بيومي. دراسة تاريخية من القرآن الكريم. ط.1. بيروت: دار النهضة العربية، 1988.
  • النجار، عبد الوهاب. قصص الأنبياء. ط.2. القاهرة: مكتبة دار التراث.
  • النسفي، عبد الله بن أحمد. مدارك التنزيل وحقائق التأويل. تحقيق: مروان محمد شقف. ط.1. بيروت: دار النفائس، 1996.
  • الواحدي، أبو الحسن علي بن أحمد بن محمد ابن علي. الوسيط في تفسير القرآن المجيد. ط.1. بيروت: دار الكتب العلمية، 1995.
  • الواحدي، أبو الحسين علي بن أحمد. أسباب النزول. بيروت: عالم الكتب.
  • Ali, Cevâd. el-Mufaṣṣal fî târîḫi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm. 21 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 1. Basım, 2114.
  • Âlûsî, Şehâbeddin Mahmûd. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. nşr. Ali Abdülbari Atiyeh. 41 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 4331.
  • Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd. Me‘âlîmü’t-tenzîl fi’t-tefsir ve’t-te’vîl. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Ilmiyye, 4381.
  • Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullāh. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 1 Cilt. İstanbul: Saadet Yayınevi, ts.
  • Bikāî, Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. nşr. Abdürrezzak Galip Mehdi eşŞeyh. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 2144.
  • Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Abdülkadir Şeybatül-Hamd. 3 Cilt. Riyad: Mektebetüʼl-Melik Fahd el-Vataniyeh, 1429/2008.
  • Dahhâk, Ebü’l-Kāsım Dahhâk b. Müzâhim el-Belhî. Tefsîru’d-Dahhâk. nşr. Muhammed Şükri Ahmed ez-Zaviyetî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 4333.
  • Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Baḥru’l-muḥîṭ fi’t-tefsîr. 44 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
  • Ebû Şehbe, Muhammed. İsrâiliyyât ve’l-mevżûʿât fî kütübi’t-tefsîr. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1. Basım, 4381.
  • Ebüssuûd, Muhammed b. Muhammed İmâdî. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 4331.
  • Fâyid, Abdülvehhâb. Menhecü İbn Atıyye fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: el-Hey’etü’l- ‘Âmme li-Şüûni’l-Metâbii’lEmîriyye, 4313
  • Gumarî, Muhammed Hüseyin b. Ahmed. el-İmâm eş-Şevkânî Müfessiran. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, Külliyâtü’ş-Şeri‘a ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 4381.
  • Halidi, Salah Abdulfettah. el-Kasasu’l-Kurânî. 1 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1998.
  • Halidi, Salah Abdulfettah. İsrâiliyât Muâsıra. Amman: Dâru Ammar, 4334.
  • Halidi, Salah Abdulfettah. Ma‘a kısası’s-sâbıkîn fi’l-Kur'ân. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1988.
  • İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. Muḳaddime. nşr. Ali Abdülvâhid Vâfî. 1 Cilt. Mısır: Lecnetü’l-Beyâni’l- ‘Arabî, 4311.
  • İbn Hişâm, Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî. es-Sîretü’n-nebeviyye libni Hişâm. nşr. Mustafa es-Sekkā vd. 1 Cilt. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhû, 2. Basım, 4311.
  • İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvid. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 4314.
  • İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. nşr. Sâmî b. Muhammed esSelâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 2. Basım, 4333.
  • İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 41 Cilt. Beyrut: Dâr Ṣādir, ts.
  • İbn Teymiyye, Şeyḫülislâm Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Muḳaddime fî uṣûli’t-tefsîr. nşr. Adnân Zerzûr. Beyrut: Müessesetu’r-Reyyân, 2. Basım, 4312.
  • İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-cîl, ts.
  • İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ʿılmi’t-tefsîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1987.
  • Îcî, Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. Mevâkıf. nşr. Şerif Ali Cürcânî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 4331.
  • Kāsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed. Meḥâsinü’t-teʾvîl. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 41 Cilt. Mısır: Matba‘atü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 4311.
  • Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin etTürkî. 21 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2111.
  • Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Ḳurʾân. 1 Cilt. Darû’ş-Şurûk, 41. Basım, 4332.
  • Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Teʾvîlâtü ehli’s-sünne. nşr. Muhammed Mustafiz er-Rahmân. Bağdad: Matba‘atü’l-İrşad, 4383.
  • Mehran, Muhammed Beyyûmî. Dirâsât târihiyye mine’l-Kur’âni’l-Kerîm. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 1988.
  • Merâgī, Ahmed Mustafa. Tefsîru’l-Merâġī. 31 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, ts.
  • Na‘nâ‘a, Remzî. el-İsrâiliyyât ve eseruhâ fî kütübi't-tefsîr. Beyrut: Dâru’d-Diyâ, 4311.
  • Neccâr, Abdülvehhâb. Ḳaṣaṣü’l-enbiyâ. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 2. Basım, ts.
  • Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl. nşr. Mervân Muhammed eş-Şaâr. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 4331.
  • Öğmüş, Harun. “Kur’an Kıssalarının Tefsirinde İsrâiliyyata Duyulan İhtiyaç Hakkında Bir Metot Çalışması”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (Haziran 2010).
  • Râci‘, ‘Abdulhamîd Sa‘îd. “‘Ismetü’l-enbiyâ ‘ınde’l-eşâ‘ıra fî dav’i’l-Kur’âni’l-Kerîm: Nakd ve te’sîl”. İslâmiyyetü’lMa‘rife 20/79 (2015), 13-48. https://citj.org/index.php/citj/article/view/683.
  • Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. “Muḳaddime”. İṣmetü’l-enbiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 4384.
  • Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 4331.
  • Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir b. Abdilkādir. Muḫtârü’ṣ-ṣıḥâḥ. Lübnan: Mektebetü Lübnan, 4381.
  • Sa‘dî, Abdurrahmân b. Nâsır. Teysîru’l-kerîmi’r-raḥmân fî tefsîri kelâmi’l-mennân. nşr. Abdurrahman b. Muallâ elLüveyhık. Riyad: Mektebetü’l-Abikân, 4338.
  • Sahnînî, ‘Assâm. el-İsrâiliyyât mekkevnâtü ustûriyye fi’l-ma‘rifeti’t-târihiyyeti’l-‘Arabiyye. ‘Ammân: Dâru’l-Fâris, 2111.
  • Selkînî, Abdullah Muhammed. Mûcez fi ‘ulûm ve usûli’t-tefsîr. Dımeşk: Dâru’l-Mektebî, 2112.
  • Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Baḥru’l-ʿulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘Ilmiyye, 4333.
  • Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr – Mahallî, Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed. Tefsîru’l-Celâleyn. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
  • Şercî, Abdülganî Kāsım Gālib. el-İmâmü’ş-Şevkânî ḥayâtühû ve fikruh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Mektebetü’l-Cîli’lCedîd, ts.
  • Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fetḥu’l-ḳadîr: el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿılmi’t-tefsîr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, 2111.
  • Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin etTürkî. 21 Cilt. Kahire: Dâru Hıcr, 2114.
  • Tayyâr, Musâ‘ıd b. Süleymân vd. Murâce‘ât fi’l-isrâiliyyât. Riyad: Merkezü Tefsîri li’d-Dirâsâti’l-Kur’ân, 2141.
  • Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed. el-Vasîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 4331.
  • Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. Esbâbü’n-nüzûl. Beyrut: ‘Âlemül-Kütüb, ts.
  • Yakub, Tahir Mahmûd Muhammed. Esbâbü’l-hata’ fi’t-Tefsîr. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 2111.
  • Zehebî, Muhammed Hüseyin. el-İsrâiliyyât fi’t-tefsîr ve’l-ḥadîs̱. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1. Basım, 4331.
  • Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kalem, ts.
  • Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. nşr. Muhammed Abdüsselâm Şâhin. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 4331.