TÜRKİSTAN’DA “VATAN” MÜDAFAACILARI: KORBAŞILAR HAREKETİ VE ENVER PAŞA

Çarlık döneminden kalma Rusların geleneksel politikaları, Türkistan'daki Türklerin varlığına zarar veren bir düzlemde gelişmişti. Kazan, Kırım, Kazak, Hive, Hokand ve Buhara'da gerçekleşen Rus işgalleri, bu geleneksel Rus politikasının sonuçlarıdır. Türkler bu işgallere kayıtsız kalmadıklarından bu topraklar, istiklâl mücadelesinin merkezi haline geldi. Bu mücadele tarihî literatüre Basmacılar olarak girdi. Ancak bu adlandırma ve anlam dünyası mücadeleyi doğru bir şekilde açıklayamaz. Bu yüzden bu mücadeleye Korbaşılar hareketi olarak ifade etmek daha doğru olacaktır.Zira Sovyet yönetiminin Türkistan Türklüğü aleyhinde uyguladığı nüfus ve kolonizasyon politikaları, halkın Korbaşılar etrafında toplanmasına sebep olmuş ve hareket, geniş bir halk hareketi hüviyetine bürünmüştür. Bu hareket etrafında Türkistan'da önemli mücadeleler yaşanmış ve Türkistan Türklüğünün zihninde derin izler bırakmıştır. Enver Paşa'nın da bu mücadeleye dâhil olması mücadelenin anlamını bir kat daha güçlendirmiştir. Bu makalede, Korbaşılar Hareketi tanımlanacak, mücadelelerine değinilecek, Türkistan'da millî düşünceyi inşa etmedeki rolü ve Enver Paşa'nın buna katkısı irdelenecektir

Patriotics in Turkistan: "Qorbashilar" Movement and Enver Pasha

Russia's traditional policies that are based upon Tsarism Era were harming the existence of Turks in Turkestan. Russian invasions of Kazan, Crimean, Kazakh, Khiva, Kokand and Bukhara were the direct results of these policies. However, Turks were not unconcerned with surrounding process and this made Turkestan the centre of the independence struggle. This struggle named as "Basmachi Movement" in historical literature. Since it does not express the idea behind this movement, a better phrase to name this struggle may be "Qorbashilar Movement”. As Soviet government's demographic and colonization policies towards Turkestan Turks made them gather against these policies, the movement gained the characteristics of a “grassroot movement” and very important events related to this struggle had occurred all of which had significant impacts on the national memory of Turkestan Turks. Also, Enver Pasha's involvement in the issue have strengthened its meaning. In this article, we will define Qorbashilar Movement mentioning independency struggle and clarify its role in the construction of Turkestan's national thought by examining Enver Pasha's contributions.

PDF

___

Andican, Ahat, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, İstanbul 2003.
Ardel, Ahmet, “Türk Ülkelerinin Tabii Coğrafyası”, Türk Dünyası Elkitabı (Coğrafya-Tarih), Cilt: 1., 2. Basım, Ankara 1992, s.7-53.
Ata, Ramazan, Türkistan’da Basmacılar Hareketi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri 1995.
Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa, Cilt: III., İstanbul 1972.
Bademci, Ali, 1917-1934 Türkistan Millî İstiklal Hareketleri ve Enver Paşa, Cilt: I., İstanbul 1975.
Baysun, Abdullah Recep, Türkistan İstiklâl Mücadeleleri ve Enver Paşa, 3. Baskı, İstanbul 2006.
Bennigsen, Alexandre De, “Çarlık ve Sovyet Hakimiyeti Altındaki Türkler”, (Çeviren: Kemal Aytaç), Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı:41, Ankara 1985, s.197-216.
Broxup, Marie, Basmacılar, (Çeviren: Yuluğ Tekin Kurat), Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları, Ankara 1984.
Burget, Fazıl Ahmet, Türkistan Millî Mücadelesi ve Sonrasında Afganistan Türkleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2004.
Cagnat, Rene -Michel Jan, İmparatorluklar Beşiği SSCB, Çin ve İngiltere Arasında Orta Asya’nın Yazgısı, İstanbul 1992.
Canay, “Basmacılık Hakkında”, Yaş Türkistan’dan Seçilmiş Makaleler, Ayaz Tahir Türkistan-İdil Ural Vakfı, İstanbul 2006.
Chaqueri, Cosroe, Bakü Kongresi, (Çeviren: Yuluğ Tekin Kurat), Ankara 1984.
Chokaev, Mustafa, “The Basmaji Movement in Türkestan”, Asiatic Review, No: XXIV, London 1928, p: 273-288.
Costagne, Joseph, Türkistan Millî Kurtuluş Hareketi, (Çeviren: M. Reşat Uzmen), İstanbul 1980.
Crell, George, Rusların Asya Siyaseti, (Çeviren: Serhat Bayram), İstanbul 1976.
Çelebi, Ercan, Yaş Türkistan Dergisine Göre Türkistan’da Millî Mücadelesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2000.
Demir, Abdullah, Tarihten Günümüze Rus Yayılmacılığı ve Yeni Kurulan Cumhuriyetler, İstanbul 1998.
Doğan, Cabir, Enver Paşa’nın Yurt Dışındaki Hayatı ve Mücadelesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 1998.
Donuk, Abdülkadir, “Basmacı Hareketi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: V, İstanbul 1992, s.107-108.
Esen, Emre, Türkistan’da Basmacılık Hareketi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1994.
Fraser, Glenda, "Basmachi I." Central Asian Survey, Volume: 6, Issue: 1., Pp: 1-73., 1987
Fraser, Glenda, "Basmachi II.'' Central Asian Suryey, Volume: 6., İssue: 2., 1987, p: 7-31.,
Gök, Sultan, “Türkistan Mücadelesi ve Basmacılar” Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi /International Journal of Social and Economic Sciences, Cilt: 2., Sayı:1, 2012, s.75-77.
Hayit, Baymirza, “20. Yüzyılda Türkistan’ın Millî ve Sovyet Devletlerinin Karakterleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 50, Ankara 1987, s. 129-141.
Hayit, Baymirza, “Türkistan’da Basmacılar (Millî Mücadele) Tarihinin Ana Hatları”, Eski Sovyetlerdeki Türklüğün ve İslâm’ın Meseleleri, İstanbul 2000, s. 145-158.
Hayit, Baymirza “Türkistan’da Basmacılık Hareketi (1918-1934)”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 23, İstanbul 1987.
Hayit, Baymirza, “Türkistan’da Basmaçılık Hareketi Tarihi Haqında Ba’zı Mulahazalar”, Millî Türkistan, No: 118, 1966, s.13-21.
Hayit, Baymirza, Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi Türkistan Türklüğü’nün Milli Mücadelesi, İstanbul 2006.
Hayit, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Ankara 1995.
Hayit, Baymirza, Türkistan Rusya ile Çin arasında, İstanbul 1981.
Khalid, Adeeb, “The Bukharan People's Soviet Republic in the Light of Muslim Sources” Die Welt des Islams, Volume,:50, Issue: 3/4, 2010, pp.335- 361.
Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara 1990.
Legeard, Helene Aymen de, “The Revolt of Basmachi According to Red Army Journal (1920-1922)”, Central Asian Survey, Vol: 6., No: 3, 1987, p.1-35.
M.Ç., “Sadullah Kasım Mahkemesi”, Yaş Türkistan’dan Seçilmiş Makaleler, Ayaz Tahir Türkistan-İdil Ural Vakfı, İstanbul 2006.
O’Kearney, Donna, “Enver Pasha and the Basmachi Rebellion” Crossroads An İnterdisciplinary Journal Forthe Study Of History, Philosophy, Religion And Classics, Volume: III., Issue: 1., 2008., pp. 98-105.
Onay, Yaşar, Tarihte ve Günümüzde Rusya’nın Orta Asya Siyasetleri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1995.
Öztürk, Selim, The Bukharan Emirate And Turkestan Under Russıan Rule In The Revolutionary Era: 1917-1924, (Unpublished Master’s Thesis), Department of International Relations İhsan Doğramacı Bilkent University, Ankara 2012.
Paksoy, Hasan B., “Basmachi": Turkistan National Liberation Movement 1916-1930s”, Modern Encyclopedia Of Religions In Russia And The Soviet Union, Volume: 4., Pp: 5-20., FL: Academic International Press, 1991. (web: http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/paksoy-6/cae12.html)
Paksoy, Hasan B., “Basmacı ve 1916-1924 Türkistan Bağımsızlık Savaşı”, Türk Tarihi Toplumların Mayası Uygarlık, s. 122-137., Mazhar Zorlu Holding Kültür Sanat Yayını, Ankara 1993. (web: http://toplumlarinmayasi.blogspot.com.tr/2005/12/h-b-paksoy-basmaci-ve- 1916-1924.html)
Rofi'i, Imam, Soviet Anti-Religious Policies and the Muslims of Central Asia, 1917-1938, A Thesis submitted to the Faculty of Graduate Studies and Research in partial fulfilment of the requirements for the degree of Master of Arts, Institute of Islamic Studies McGill University, Montreal 1994.
Saray, Mehmet, Atatürk ve Türk Dünyası, Ankara 1995.
Saray, Mehmet, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasî Münasebetler 1775-1875, Ankara 1994.
Saray, Mehmet, Rusya’nın Türk İllerinde Yayılması, İstanbul 1979.
Saray, Mehmet, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara 1999.
Sonyel, Salahi R., “Enver Paşa ve Orta Asya’da Baş Gösteren “Basmacı” Akımı”, Belleten, Cilt: LIV, Sayı: 211, Ankara 1990, s.1179-1208.
Stepanov, V.V. (Named after M.Kozybayev) “Basmachi movement in the south of Kazakhstan and Central Asia”, http://ehistory.kz/en/contents/view/1631 (Erişim: 13/01/2016).
Timuroğlu, (Tahir Çağatay) “Türkistan’da İnkılap Devri (Bir Türkistanlı’nın Hatıra Defterinden)”, Yaş Türkistan’dan Seçilmiş Makaleler, Ayaz Tahir Türkistan-İdil Ural Vakfı, İstanbul 2006, s. 442-450.
Togan, Zeki Velidi, Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi Kuzey ve Batı, Cilt: I., İstanbul 1947.
Tursun, Haziretali-Dânâ Moldabaeva, “Enver Paşa’nın Orta Asya’daki Milli Mücadeleye Verdiği Desteğin Moskova Arşivlerinde Belgelenmesi”, Bilig, Sayı: 68., s.231-242.
Yarkın, İbrahim, “Buhara Hanlığı’nın Sovyet Rusya Tarafından Ortadan Kaldırılması ve Buhara Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu”, Türk Kültürü, Sayı: 76, Ankara 1969, s.297-303.
Yarkın, İbrahim, “Hive Hanlığının Ortadan Kaldırılarak, Harezm Halk Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Sonunda Sovyetler Birliğine İlhakı”, Türk Kültürü, Sayı: 99, Ankara 1971, s.237-345.
Yarkın, İbrahim, “Muhtar Türkistan ve Alaş Orda Hükûmetleri ile Basmacılık Hareketi Hakkında”, Türk Kültürü, Cilt: II., Sayı: 23., Ankara 1964, s. 36-43.
Yarkın, İbrahim, “Türkistan’da Uyanış-Millî Hareketler ve Münevver Karî”, Türk Kültürü, Sayı: 46., Ankara 1966, s. 78-86.
Yüce, Mehmet-İbrahim Kalkan, “Ortalık Asya Devletler Birliği Fikrinin Tarihsel Gelişimi ve İkinci Türkistan Forumu” Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, Sayı: 11, 2007, s.1-19.
Ziyayev, Hamit, Türkistan Rus Hâkimiyetine Karşı Mücadele, (Çeviren: Ayhan Çelikbay ), Ankara 2007.