Türkmen şehri Musul'un geç ortaçağdaki fiziki yapısı üzerine bir değerlendirme

Bilindiği gibi şehirler, insanlık tarihinin uygarlık beşikleridir. Musul'un Irak'ın kuzeyindeki dağlık bölgelere ve hatta Anadolu'daki Toros dağlarına yakın bir coğrafyada yer alması, yapı işleri başta olmak üzere pek çok alanda büyük kolaylık sağlıyordu. Musul, çok eski bir şehir olmasından dolayı birçok medeniyetin odak noktası olmuştur. Çalışmamızda incelediğimiz dönem, Türk devletlerinin Musul'da hakim olduğu bir dönemdir. Bu dönemde Musul, hayatın bütün alanlarında olduğu gibi fiziki yapı açısından da çok parlak bir dönem geçirmiştir. Ancak bu özelliklerine rağmen, hiçbir coğrafyacımız şehirdeki köprü, kanal, yol, hükümet konağı dışındaki kurumlardan, spor ve eğlence mekânlarından, hububat depoları, atölye ve fabrikalar, tabakhane, kilise ve manastırlar ile kütüphanelerden söz etmemişlerdir. Böylece bir eksiklik ortaya çıkmıştır. Musul imar faaliyetleri açısından da oldukça canlı bir kenttir. Bunu da Selçuklular ve Atabekler döneminde imar çalışmalarının yapıldığı diğer şehirlerden anlıyoruz. Bundan dolayı bu yapılar hakkında bir değerlendirme yapma olanağımız olamadı. Yine de geç Ortaçağ'da Türklerin hakim olduğu dönemdeki Musul'un fiziki yapısıyla ilgili bir tablo çizmeye çalıştık. Makalemizde, Ortaçağ coğrafyacılarının Musul hakkında sunmuş oldukları bilgileri aktardık, sonra da o bilgileri diğer tarihsel kaynak ve araştırmaların yardımı ile değerlendirmeye çalıştık.

An evaluation about physical structure of turcoman city Mosul in the middle age

As known, cities are civilization cradle of histoiy of mankind. Mosul was in a close geographic that there were mountainous regions and even Toros mountains. So it made easier a lot of things firstly construction works in Mosul. Mosul became focus point because it was an older city. In this paper, period that we examined was a period that Turkish states ruled. There was a successful and brilliant period in every field and especially about physical structure. But, in spite of these facilities, none of our geographers spoke about bridges, roads, councils except from government office, sport and amusements places, cereals stores, factories, churches and monasteries, tanneries and libraries. So deficiencies appeared. And also Mosul was a lively city for buildings and a trade city. We understand this from cities that built in the period of Seljuk and Atabegs. So we haven't got a chance to do an evaluation about these buildings. In spite of everything, we tried to draw a picture about the physical structure in the period of Turks in the late middle ages. In our paper, we transferred the information that geographers in the late middle ages presented and then studied to evaluate the information with other historical sources and researches.

PDF

___

a.Tarihi Kaynaklar
İbnBatuta Rihletü İbn Batuta el-Müsemmât Tühfetü 'n-Nüzâr fı Garaibi 'l-Amsûr ve Acâibi 'l-Esfâr, Kahire, 1938.
İbn Havkal Suretti '1-Arz, Leiden, 1967.El-Kazvinî Asâru 'l-Bilâd ve Ahbâru 'l-îbâd, Beyrut, 1998.
El-Makdisî Ahsenü 't-Takâsîmfi Ma 'rifeti'l-Akâlîm, Leiden, 1904.
Yakut El-Hamevî Mu'cemu'l-Büldân, (Thk. Ferid Abdulaziz el-Cündî, Beyrut, (tarihsiz).
b.Çağdaş Araştırmalar
Akçay 1966 İlhan Akçay, "Harput'ta Ulu Cami", Yeni Fırat, C. 3, No.27, 15-22.
Akok 1969 Mahmut Akok. "Konya Alaiddin Köşkü. Selçuk Saray ve Köşkleri", Türk Etnografya Dergisi, XVIII/2, 47-73.
Altun 1971 Ara Altun, Mardin 'de Türk Devri Mimarisi, İstanbul.
Artuk 1946 İbrahim Artuk, "Dun ay sır'da Artukoğulları Ulu Camisi", Belleten, X/, 167-169.
Aslanapa 1984 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul.
Bacharach 2000 Jere L. Bacharach, "İç Kale: İslam Şehrinde Gücün Sembolü", (Çev. Emin Kırkıl), İslami Araştırmalar Dergisi, Cilt: 13, Sayı 2, 227-233.
Bakır 2001 Abdulhalik Bakır, Ortaçağ îslam Dünyasında Taş ve Toprak Ma'mulleri Sanayi, Ankara.
Bakır 2004 Abdulhalik Bakır, "Klasik İslam Kaynaklarında Amid (Diyarbakır) İle İlgili Bazı Kayıtlar ve Bu Kayıtların Değerlendirilmesi", T. C. Diyarbakır Valiliği 1. Uluslar arası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu 20-22 Mayıs 2004 Bildiriler, Diyarbakır, 837-848.
Bakır 2005 Abdulhalik Bakır, Ortaçağ îslam Dünyasında Tekstil Sanayi Giyim-Kuşam ve Moda, Ankara.
Balkan 1970 Kemal Balkan, "Ani'de îki Selçuk Hamamı", Anadolu XII, 39-57.
Beygu 1932 Abdurrahman Şerif Beygu, Ahlat Abideleri, İstanbul.
Can 1995 Yılmaz Can, İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Ankara.
Çelik 2001 Aydın Çelik, Fatımîler Döneminde Kahire Şehri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ.
Çulpan 1970 Cevdet Çulpan, "Artukoğulları Devri Taş Köprüleri ve Özellikleri", Sanat Tarihi Yıllığı, III, 1969-70, 89-120.
ed-Divecî 1951 Said ed-Divecî, "Sına'atu'l-Mavsıl ve Ticaretüha fı'l-Kuruni'l Vüsta, Sümer 7, 89-98.
ed-Divecî 1954 Said ed-Divecî, "Kal'atu'l-Mavsıl fı Muhtelefı'1-Usur", Sümer 10,.
ed-Divecî 1982 Said ed-Divecî, Tarihu'l-Mavsıl, Bağdat.
Gökşen 2007 Ali Gökşen, Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde Çorum Şehri ve Çevresi, Fırat Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
Havan 2004 Ali Havan, XIII. Yüzyılda Musul, (Fırat Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ.
İnan 1956 Afet İnan, "Kayseri'nin 749 yıllık Tıp Medresesi",Belleten, XX/78, 217-222.
Karamağaralı 1970 H. Karamağaralı, "Anadolu Selçuklu Kervansarayları", Önasya, 61-62, 4.
Kılıç 2002 Alparslan Kılıç, Samaniler Döneminde Buhara Şehri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
Kurt 1998 Hasan Kurt, Orta Asya'nın İslamlaşma Süreci (Buhara Örneği), Ankara.
Le Strange 1985 Guy Le Strange, Büldânu'l-Hilâfeti'ş-Şarkıyye, (Çev. Beşir Fransis-Gorgis Avvâd), Beyrut.
el-Mesrî 1982 Hüseyin Ali el-Mesrî, Ticaretü'l-Irak fı'l-Asri'I-Abb asi, Kuveyt.
Öney 1966 Gönül Öney, "Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesi",Belleten, XXX/119, 377-390.
Öztekin 2001 Mehmet Öztekin, İbn Cübeyr Seyahatnamesi (Tercüme ve Tahlil), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ.
Sözen 1971 Metin Sözen, Diyarbakır'da Türk Mimarisi, İstanbul.
es-Sakkâr 2006 Sâmi es-Sakkâr, "Musul" TDVİA, c. XXXI, 362.
es-Sufî 1953 Ahmed es-Sufî, Hıtatu 'l-Mavsil, Musul.
Yetkin 1970 Suut Kemal Yetkin, Türk Mimarisi, Ankara.