TRABZON VİLAYETİ ÖRNEĞİNDE OSMANLI DEVLETİ’NDE MUZIR NEŞRİYATLA MÜCADELE

Basın ve yayın faaliyetlerinde gerçekleşen gelişim ve dönüşüm uygarlık tarihine pek çok açıdan katkı sağlamıştır. Özellikle matbaanın yaygınlaşmasının ardından kâğıda dökülen bilgi ve düşünceler çok sayıda insan tarafından kolaylıkla ulaşılabilir hale gelmiştir. Ancak bu durum iktidarları endişelendirmiştir. Devleti yönetenler, düşüncelerine ve menfaatlerine ters düşen yayınlara karşı bazı önlemler geliştirmişlerdir. Buna bağlı olarak yöneten sınıf tarafından onaylanmayan yayınlara karşı sansür uygulanması yaygınlaşmıştır. Sakıncalı görülen eserleri tespit etmek, kontrol altına almak ve yayılmasını önlemek için çeşitli kurumlar oluşturmuş, farklı uygulamalar ortaya konulmuştur. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin muzır olarak nitelendirdiği yayınlara karşı vermiş olduğu mücadele Trabzon Vilayeti örneğinde ele alınmıştır. Muzır yayınlara karşı devletin bakış açısı, muzır neşriyatın hangi yollarla Osmanlı ülkesine sokulduğu ve bu kapsamda devlet tarafından alınan önlemler incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Basın, Neşriyat, Trabzon Vilayeti, Muzır Yayın

Struggling with Detrimental Publications in the Ottoman Empire in the Case of Trabzon Province

The development and transformation of the press and publishing activities contributed to the history of civilization in many ways. Especially after the widespread use of the printing press, the information and ideas put on paper became easily accessible to many people. However, that situation started to worry the state administrators. State administrators tried to develop some measures against all kinds of publications that were contrary to their opinions and advantages. Accordingly, censorship against publications not approved by the ruling class became widespread. They established various institutions and put forward different practices to detect, control, and prevent the spread of the documents they called detrimental. In this study, the struggle of the Ottoman Empire against the publications described as detrimental is discussed in the Trabzon Province. The state's point of view against such publications, how detrimental publications were introduced into the Ottoman country, and the measures taken by the state in this context were tried to be examined.

Keywords:

Press, Publication, Trabzon Province, Detrimental Publication,

PDF

___

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
A. DVN. MKL 74/31, 09 Rabiulahir 1275 (16 Kasım 1858).
A. MKT. MHM 704/18, 10 Nisan 1311 (22 Nisan 1895).
A. MKT. MHM 714/17, 21 Kanun-ı Evvel 1310 (02 Ocak 1895).
A. MKT. MHM 715/15, 06 Teşrin-i Sani 1310 (18 Kasım 1894).
A. MKT. MHM 733/9, 01 Mart 1309 (13 Mart 1893).
BEO 648/48588, 20 Haziran 1311 (02 Temmuz 1895).
DH.MKT. 13/33, 14 Şevval 1310 (01 Mayıs 1893).
DH. MKT 1166/70, 23 Nisan 1323 (06 Mayıs 1907).
DH. MKT 1509/40, 03 Mayıs 1304 (15 Mayıs 1888).
DH. MKT 1510/50, 23 Mayıs 1304 (04 Haziran 1888).
DH. MKT 1513/2, 22 Mayıs 1304 (03 Haziran 1888).
DH. MKT 1531/30, 28 Temmuz 1304 (09 Ağustos 1888).
DH. MKT 1537/76, 18 Ağustos 1304 (30 Ağustos 1888).
DH. MKT 1754/56, 07 Muharrem 1308 (23 Ağustos 1890).
DH. MKT 1775/11, 13 Teşrin-i Evvel 1306 (25 Ekim 1890).
DH. MKT 1782/12, 05 Teşrin-i Sani 1306 (17 Kasım 1890).
DH. MKT 1792/105, 04 Kanun-ı Evvel 1306 (16 Aralık 1890).
DH. MKT 1801/80, 09 Kanun-ı Sani 1306 (21 Ocak 1891).
DH. MKT 2023/42, 09 Teşrin-i Sani 1308 (21 Kasım 1892).
DH. MKT 2165/67, 26 Ramazan 1316 (07 Şubat 1899).
DH. MKT 294/39, 29 Eylül 1310 (11 Ekim 1894).
DH. MKT 598/72, 13 Recep 1320 (16 Ekim 1902).
DH. ŞFR 156/55, 6 Teşrin-i Evvel 1308 (18 Ekim 1892).
DH. ŞFR 156/81, 23 Teşrin-i Evvel 1308 (04 Kasım 1892).
DH. ŞFR 158/82, 21 Nisan 1309 (03 Mayıs 1893).
DH. ŞFR 377/25, 03 Mart 1323 (16 Mart 1907).
DH. TMIK. M 143/45, 15 Muharrem 1321 (13 Nisan 1903).
DH. TMIK. M 47/38, 30 Recep 1315 (25 Aralık 1897).
DH. TMIK. M, 26 Teşrin-i Sani 1321 (09 Aralık 1905).
HR. SYS 81/30, 25 Cemazeyilahir 1277 (8 Ocak 1861).
HR. TH 56/94, 16 Mayıs 1301 (28 Mayıs 1895).
MF. MKT 123/148, 28 Rabiulahir 1308 (11 Aralık 1890).
MF. MKT 130/4, 25 Temmuz 1307 (6 Ağustos 1891).
MF. MKT 133/105, 03 Kanun-ı Evvel 1307 (15 Aralık 1891).
MF. MKT 153/115, 21 Temmuz 1309 (02 Ağustos 1893).
MF. MKT 172/117, 19 Haziran 1309 (01 Temmuz 1893).
MF. MKT 192/84, 18 Kanun-ı Evvel 1309 (30 Aralık 1893).
MF. MKT 220/20, 17 Safer 1312 (20 Ağustos 1894).
MF. MKT 241/52, 26 Teşrin-i Sani 1310 (08 Aralık 1894).
MF. MKT 292/23, 13 Cemazeyilahir 1313 (03 Ekim 1895).
MF. MKT 295/29, 30 Teşrin-i Evvel 1311 (11 Kasım 1895).
MF. MKT 347/31, 30 Nisan 1312 (12 Mayıs 1896).
MF. MKT 76/42, 12 Recep 1299 (30 Mayıs 1882).
Y. MTV 311/65, 16 Cemazeyilevvel 1326 (16 Haziran 1908).
Y. PRK. ZB 6/106, 23 Teşrin-i Sani 1306 (05 Aralık 1890).
Y.A.HUS 509/33, 11 Muharrem 1325 (24 Şubat 1907).
Acaroğlu 1979 Acaroğlu, Türker “Sultan Abdülhamit II Döneminde Dış Yayın Yasaklamaları”, Ulusal Kültür, S.5, Temmuz 1979, ss.135-154.
Akşin 2002 Akşin, Sina “1864 Matbuat Nizamnamesi Basın Özgürlüğünü Kısıtladı mı Geliştirdi mi?”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler, III. Cilt -II. Kısım, Ankara 4-8 Ekim 1999, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002, ss.979-983.
Akyıldız 2018 Akyıldız, Ali Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul 2018.
Akyıldız 2011 Akyıldız, Ali Sürgün Sefir Sadullah Paşa, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
Ardıç 2009 Ardıç, Murat Mutbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2009.
Aslan 2016 Aslan, Taner “Levant Postalarında Evrak-ı Muzırra”, International New Tendencies Congress In Ottoman Researches, October 7-9, 2016 Sarajevo, Proceedings Book, ss.529-538.
Aslan 2019 Aslan, Taner “1881 Tarihli Osmanlı Posta Nizamnamesi”, Klasikten Moderne Osmanlı Ekonomisi, Ed. Arif Bilgin, Burhan Çağlar, Kronik Yayınları, İstanbul 2019, ss.347-376.
Birinci 2006 Birinci, Ali “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi , 4/7, 2006, ss.291-349.
Bolat & Aslan 2020 Bengül Bolat Osman Furkan Aslan, “Sultan II. Abdülhamid’in Saltanat Döneminde Mısır Menşeli Muzır Neşriyat ve Devletin Aldığı Tedbirler (1876-1909), Karadeniz Araştırmaları, XVII/68, 2020, ss.943-959.
Çavdar 2017 Çavdar, Necati Muhbir Osmanlı Basınının Sivri Dili, Kriter Yayınları, İstanbul 2017.
Çelik 2015 Çelik, Birten “Osmanlı Gümrüklerinde Kadın İstihdamı: Kadın Gümrük Kolcuları (1901-1908)”, Belleten, C.LXXIX, S.286, Aralık 2015, ss.1003-1038.
Catalogue des livres et des brochures dont l’entrèe dans l’Empire Ottoman a ètè interdite, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1319.
Demir 2005 Demir, Tanju “Salih Zeki ve Ecnebi Postahanelerinin Kaldırılması Konusundaki Görüşleri”, Osmanlı Bilim Araştırmaları, VII,1, 2005, ss.169-185.
Demirel 2004 Demirel, Fatmagül “Osmanlı Devleti’nde Kitap Basımının Denetimi”, Yeni Dönem Türkiye Araştırmaları, 5/3, 2004, ss.89-104.
Demirel 2007 Demirel, Fatmagül II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yayınları, İstanbul 2007.
Dığıroğlu 2017 Dığıroğlu, Filiz “II. Abdülhamid Dönemi Matbûat Politikaları: Mushaf basımı ve Dinî Neşriyat”, Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi, Ed. Fahrettin Gün, Halil İbrahim Erbay, TBMM Milli Saraylar Yayınları, İstanbul 2017, ss.631-651.
Fidan 2015 Fidan, M.Akif “Arşiv Kaynaklarına Göre Osmanlı Devleti’nde Bazı Romanların Mahzurlu Bulunma Nedenleri”, III. Milletlerarası Tarihi Roman Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı, 2015, ss.133-147.
Halaçoğlu 2005 Halaçoğlu, Ahmet 1895 Trabzon Olayları ve Ermenilerin Yargılanması, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2005.
İnuğur 1982 İnuğur, M. Nuri Basın ve Yayın Tarihi, Çağlayan Kitapevi, İstanbul 1982.
İpek 1999 İpek, Nedim “Canik Sancağı’nın Nüfusuna Dair Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.12, C.1, 1999, ss.29-45.
İpek 2021 İpek, Nedim “Trabzon’da Ermeni Nüfusun Hareketliliği”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 31/2021, ss.11-40.
İpek 2022 İpek, Nedim Memalik-i Şahanede Muhaceret, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
Karagöz 1998 Karagöz, Rıza “Canik Sancağı’nda Ermeni Çetelerinin Faaliyetleri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11/1, 1998, ss.251-257.
Karakulak 2020 Karakulak, Mesut Osmanlı Sularında Rus Vapurları Buharlı Çağında Rus Vapır ve Ticaret Kumpanyası (1856-1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
Kılıçaslan 2019 Kılıçaslan, M. Emre Osmanlı Kıyılarındaki Batı: Avusturya Lloyd Buharlı Kumpanyası, Libra Yayıncılık, İstanbul 2019.
Koloğlu 1998 Koloğlu, Orhan Avrupa Kıskacında Abdülhamit, İletişim Yayınları, İstanbul 1998.
Kurşun 1999 Kurşun, Zekeriya “II. Abdülhamid Döneminde Batı Basınında İmaj Düzeltme Çabaları: Matbuat-ı Ecnebiye Müdiriyeti’nin Kurulması ve Faaliyetleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S.1 İstanbul 1999, ss.105-118.
Montesquieu 1774 Montesquieu, Considérations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur décadence, Chez Arkstée et Merkus, A Amsterdam Et A Leipsick 1774.
Özcan 2017 Özcan, Tuğrul “Osmanlı Gayrimüslim Okullarında Türkçenin Yaygınlaştırılmasına Yönelik Faaliyetler (1876-1908)”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C.6, S.1, 2017, ss.213-233.
Sabato 2014 Sabato, Milena “Comparing Book Censorship: An Italian and European Perspective (Centuries XVI-XVIII), European Scientific Journal, C.10, S.22, 2014, ss.53-68.
Saydam 2019 Saydam, Abdullah “Osmanlı Hükümeti ve Yabancı Kaynaklı Muzır Yayınlar”, Akademik Bakış Dergisi, S.71, Ocak-Şubat 2019, ss.251-264.
Serbestoğlu 2019 Serbestoğlu, İbrahim Canik Sancağında Tanzimat, Teftiş ve Modernleşme, Gece Yayınları, Ankara 2019.
Shaw & Shaw 2017 Shaw, Stanford J., Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C.2, E Yayınları, İstanbul 2017.
Ş. Sami 2007 Şemsettin Sami Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2007.
Tan 2019 Tan, Hakan Trabzon Vilayeti’nde Ecnebiler 1853-1908, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2019.
Topuz 1996 Topuz, Hıfzı 100 Soruda Türk Basın Tarihi, Başlangıçtan Bugüne Davalar, Hapisler, Saldırılar, Faili Meçhul Cinayetler ve Holdingler, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1996.
Turgay 1994 Turgay, A. Üner “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914), Ed. Çağlar Keyder, Y. Eyüp Özveren, Donald Quataert, Çev. Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, ss.45-75.
Uygun 2015 Uygun, Süleyman “Bir Fransız Buharlı Deniz Nakliyat Kumpanyası Etrafında Osmanlı-Fransız-Ermeni İlişkileri”, Gazi Akademik Bakış, 8/16, Yaz 2015, ss.121-146.
Uygun 2016 Uygun, Süleyman “Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyası (Compagnie de Navigation Paquet) ve Osmanlı Ermenileri”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 56/2016, ss.1339-1363.
Yau & Wong 2021 Yau, Hoi-yan and Wong, Heung-wah, Censorship in Japan, Routledge, New York 2021.
Yılmaz 2019 Yılmaz, Özgür “Fransız Belgelerine Göre 19. Yüzyılın Başlarında Güney Karadeniz Limanları”, Mavi Atlas, 7/1, 2019, ss.111-142.
Zamacı 2019 Zamacı, Ayşe “Ermeni Milliyetçiliğinin Siyasallaşmasında Ermeni Muallimlerin Faaliyet ve Rolleri”, Ermeni Araştırmaları, S.62 (2019), ss.47-71.