KADİM TARTIŞMANIN ARDINDAN; OSMANLI’DA KİMYASAL SİLAH ÜRETİMİ VAR MIYDI?

Modern dönemde değişen savaşım (warfare) olgusunu yönetmek, devletlerin birincil uğraşı olmuştur. Dolayısıyla tüm kurumları ile bilimsel çalışmalara adanan kişisel hayatlar da bu sürece eklemlenmekte gecikmemiştir. Düşmanı etkisizleştirmede başlıca silahların yetersizliği Birinci Dünya Savaşı’nın hemen başında kendini göstermişti. Öyle ki, değişen savaş stratejileri, çatışmaların cephe ile sınırlı kalmaması ve harbin beklenenden daha uzun sürmesiyle ortaya çıkan çaresizlik durumu şiddet unsurlarını yeniden gündeme almayı gerektirdi. Çeşitli kimyasalların, gaz ve boğucu etki yapan maddelerin silahlarda kullanılması ile ilgili çalışmalar savaş öncesi dönemlerde başlamış olmasına rağmen bunların etkin bir şekilde kullanımı Birinci Dünya Savaşı’na denk gelmiştir. Çalışmamızda, kimyasal silahların savaş sırasındaki genel kullanım alanları ortaya konulmuştur. Özellikle Alman girişiminin öncülüğünde İstanbul’da kurulan askeri nitelikli gaz dolum fabrikaları mercek altına alınmıştır. Öte yandan, bunların kullanımı ile ilgili sürecin siper savaşına ve yıpratma stratejilerine yaptığı öngörülmeyen olağanüstü sonuçları tartışılmış, bunun Osmanlı’daki yansımaları analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Alev Makinesi, Birinci Dünya Savaşı, Gaz Bombaları, Kimyasal Silah ve Dolum Fabrikaları

An Ancient Debate: Are There Any Industrial Facilities on Chemical Weapons in Ottoman?

The primary occupation of the states in the modern period is to manage the perception of the warfare in progress. Therefore, the humane factor in scientific investigation was articulated to this insane process. The insufficiency of the major weapons was evident in the very beginning of the WWI. So, the evolving nature of the war strategy, the integration of the area behind the front lines and the unforeseen period of the war broke out a great despair among the armed forces. Thus, the states took new ways to update the elements of violence in their agenda. They had chemicals, gas and suffocative elements in their pocket and set forth a proper plan to use them. This study aims to reveal the general areas of usage of chemical weapons and to discuss the awesome effects of them in trench warfare and war of attrition along with its analysis in Ottoman Army.

Keywords:

Flame Thrower Gasminen, Trench Warfare, World War I, Chemical Weapons Industry,

PDF

___

T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
BOA, Yıldız Tasnifi Sadâret Resmî Maruzât Evrakı (Y.A.RES) 25/24, 6 Eylül 1311 (18 Eylül 1895)
BOA, Zaptiye Nezareti Belgeleri (ZB), 309/23, 2 Mart 1322 (16 Mart 1906).
BOA, Hariciye Siyasi (HR.SFR.04), 890/74, 17 Haziran 1915.
BOA, Zaptiye Nezareti Belgeleri (ZB), 370/15, 13 Safer 1322 (11 Mayıs 1903).
BOA, Dahiliye Mektubi Kalemi Belgeleri (DH.MKT), 617/33, 10 Haziran 1320 (23 Haziran 1904)
BOA, Hariciye Siyasi (HR.SFR. 04) 890, 29 Mayıs 1915.
BOA, Muamelat Genel Müdürlüğü 58/395-7, 10 Nisan 1942.
BOA, Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 217/66, 24 Muharrem 1338 (19 Ekim 1919).
BOA, Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), 4596/344695, 5 Kanunuevvel 1335 (5 Aralık 1919).
BOA, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 3. Şube Müdüriyeti (DH.EUM.3.Şb.) 23/11, 7 Ağustos 1331 (20 Ağustos 1915).
BOA, Hariciye Siyasi (HR.SFR. 04) 2108/5, 21 Temmuz 1914.
BOA, Hariciye Siyasi (HR.SFR.04) 890/22, 9 Haziran 1915.
Bundesarchiv-Militärarchiv (BA-MA)
BA-MA, Teil II, Die Tätigkeit der im Kriege neu geschaffenen Werksätten und Waffenbehörden, Stahlfabrik Türkei, 1915-1918, Freiburg.
Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde (BAA)
BAA, gez. Pieper, An Transportabteilung der Kaiserlichen Marine, 17 Mart 1917
BAA, Die Tätigkeit der im Kriege neu geschaffenen Werstätten und Waffenbehörden.
“A New Engine of Destruction”, The Hobarton Mercury, Wednesday, 5th June 1854.
Abelhauser ve diğerleri 2004 Abelhauser, Werner, Wolgang von Hippel, Jeffery Allen Johnson ve Raymond G. Stokes. German Industry and Global Enterprise, Cambridge University Press, Cambridge.
Alkan 2016 “Alman Kaynaklarına Göre Çanakkale Savaşı ve Zaferi”, Belleten, 289/80, s. 899-938.
Aysal 2015 Necdet Aysal, “Çanakkale Savaşları’nda Hukuk İhlâlleri: Kimyasal Gaz ve Domdom Kurşunu Kullanımı”, 4th International Symposium on Gallipoli’da sunulan yayınlanmamış bildiri, s.10-30.
Baumann 2008 Timo Baumann, “Giftgas und Saltpeter, Chemische Industrie, Naturwissenschaft und Militär von 1906 bis zum ersten Munitionsprogramm 1914/15” (Dr. Phil Dissertation, Philosophische Fakultät Heinrich Heine-Universität Düsseldorf, 2008).
Becker 2013 Karl Becker “Die Geburt der Hochdruckchemie und das Leuna Werk: Ein Stück Geschichte der technischen Chemie”, Chemie Ingenieur Technik, 85 /12: 1824-1833.
Beşikçi 2015 Mehmet Beşikçi, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
Bröckling 2008 Ulrich Bröckling, Disiplin, Askeri İtaat Üretiminin Sosyolojisi ve Tarihi, Çeviren Veysel Atayman. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Cook 2000 Tim Cook, ¨Against God-Inspird Conscience: The Perception of Gas Warfare as a Weapon of Mass Destruction, 1915-1939”, War & Society, 18/1, s. 47-69.
Diamond 2005 Jared Diamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik, Çeviren Ülker İnce. Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
Erickson 2009 Edward J. Erickson, I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu; Çanakkale, Kutü’l Amare ve Filistin Cephesi, Çeviren Kerim Bağrıaçık. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Fallows 2002 James Fallows, ¨The Military Industrial Complex¨, Foreign Policy, 133, s. 46-48.
Gaz Muharebesi, İstanbul: Matbaa-ı Askeriyye, 1337.
Haber 1922 Fritz Haber, ¨Chemical Warfare¨, Nature,2724/109, 40
“Has Russia Obtained a New Projectile of War”, The Newfoundler, No. 1694, 20th April 1854,
Hobsbawn 1994 Eric Hobsbawn, Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı, Çeviren Yavuz Alogan. İstanbul: Everest Yayınları
İnalcık ve Quataert 2004
İnalcık Halil, Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 2 Cilt. İstanbul: Eren Yayıncılık.
Margit 2017 Margit Szöllmsi-Janze, “The Scientist as Expert: Fritz Haber and German Chemical Warfare During the First World War and Beyond”, One Hundred Years of Chemical Warfare: Research, Deployement, Consequences, hazırlayan Bretislav Freidrich içinde 11-25. Cham: Springer.
Meyers Konversationslexikon, Ein Nachschlagewerk des allegemeinen Wissens, Sechster Band, Leipzig und Wien: Bibliographisches Institut, 1895.
Klinkert 2013 Wim Klinkert, Defending Neutrality, The Netherlands Prepares for War, 1900-1925, Leiden: Brill Publication.
Khardori 2006 Nancy Khardori, Bioterrorism Preparedness, Wiley-VCH, Weinheim: Verlag GmbH.
Lefebure 2004 Viktor Lefebure, The Riddle of the Rhine; Chemical Strategy in Peace and War, Montana: Kessinger Publishing.
Mann 2012 Michael Mann, İktidarın Tarihi, Sınıfların ve Ulus-Devletlerin Yükselişi 1760-1914, Çevirmen Kolektif. 2 Cilt. Ankara: Phoenix Yayınları.
Mühlmann 1940 Carl Mühlmann, Das deutsch-türkische Waffanebündis im Weltkrieg, Leipzig: Verlag Köhler.
Norrish 1951 R.G.W Norrish, “Lyon Playfair and His Work for the Great Exhibition of 1851”, Journal of the Royal Society of Arts, 99/4848, s. 537-549.
Reibert 2014 Tilmann Reibert, Die Deutschen Minen und Granatwerfen im Ersten Weltkrieg 1914-1918, Berlin: Epubli GmbH.
Refet 1933 Refet Nuri, Harp Gazları ve Bunlara Karşı Korunma, İstanbul: Necmi İstiklal Matbaası
Sabancı 2017 Z. Güler Sabancı, “Alman İktisadi Teşebbüsleri ve I. Dünya Savaşı’nda İstinye Mühimmat Fabrikasının Durumu”, İstanbul Araştırmaları Yıllığı, 7, s. 170-179.
Sabancı 2017 Z. Güler Sabancı, ¨Küresel Silahlanma Yarışında Osmanlı’da Fişek Üretimi: Zeytinburnu Fabrikası¨, İstanbul Araştırmaları Yıllığı, 6, s. 217-224.
Sabancı 2016 Z. Güler Sabancı, Osmanlı Askeri Teknolojisi ve Silahlanma Politikası, Mersin Üniversitesi SBE Doktora tezi, Mersin.
Spiers 2010 Edward Spiers, A History of Chemical and Biological Weapons, London: Reaktion Books.
Stevenson 2004 David Stevenson, Cataclysm The First World War as Political Strategy, New York: Basic Books.
Thalassinou ve diğerleri 2015
Eleni Thalassinou, Tsiamis Costas, E.Rebelaku and A. Hatzakis: ¨Biological Warfare Plan in the 17th century- The Siege of Candia, 1648-1669¨, Emerging Infectious Diseases, 12: s. 2148-2153.
Tiryaki ve Zeynel 2019 Kerim Tiryaki ve Zeynel Özlü, “Osmanlı’nın Son Dönemlerinde Gümrüklerden Geçen Mallar ve Muayenesine Dair Bir Talimatname (1905-1906)”, hazırlayan Burak Kocaoğlu. Tarih Yolunda bir Ömür Prof. Dr. İsmail Özçelik’e Armağan, Ankara: Berikan Yayınevi, 959-969.
Toprak 2003 Zafer Toprak, İttihad-Terakki ve Cihan Harbi, Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918, İstanbul: Homer Kitabevi.
Tucker 2006 C. Spencer Tucker, World War I, Student Encyclopedia, Cilt I, Oxford: ABC-CLIO.
Trumpener 1966 Ulrich Trumpener, “Liman von Sanders and the German-Ottoman Empire”, Jounal of Contemporary History, 1/4 (1966): s.179-192.
Trumpener 1975 Ulrich Trumpener, “The Road to Ypres: The Beginnings of Gas Warfare in World War I”, The Journal of Modern History, 47/3, s. 460-480.
Vagts 1959 Alfred Vagts, A History of Militarism, Civilian and Military, New York: Meridian Books.
Wheelis 1998 Mark Wheelis, “First Shots Fired in Biological Warfare”, Nature, 395, s. 747-748.