Selahattin SATILMIŞ, Keziban ACAR KAPLAN

GEDİZ NEHRİ’NDE TAŞKINLAR, ISLAH ÇALIŞMALARI VE AFET YÖNETİMİ (1860-1901)

Akarsular, doğa olaylarına karşı alınan tedbirlerin çok daha kısıtlı olduğu eski zamanlarda, günümüze nispeten daha sık taşarak etraflarına önemli miktarda zararlar vermekteydiler. 19. yüzyılda sık bir şekilde taşan nehirlerden birisi de Kütahya’ya bağlı Gediz kasabasının doğusundaki dağlardan kaynağını alan ve 275 km yol aldıktan sonra Ege Denizi’ne dökülen Gediz Nehri idi. 1860-1901 yılları arasında Gediz’in on altı defa taştığı tespit edilebilmiştir. Yaşanan taşkınların sel afetlerine yol açması neticesinde insanlar, hayvanlar, yerleşim birimleri, tarım, ticaret, ulaşım, iletişim, işletmeler ve İzmir Limanı önemli derecede zarar görmüş, büyük miktarda ekonomik kayıplar yaşanmıştır. Merkezi ve yerel hükümetler Gediz Nehri taşkınlarını ve yol açtığı zararları en aza indirmek amacıyla birtakım tedbirler aldıkları gibi taşkınlar sonrasında yardıma muhtaç durumda kalan selzedelerin yaralarını sarmak amacıyla da bazı önemli girişimlerde bulunmuşlardır. Arşiv belgeleri ve dönemin gazeteleri esas alınarak hazırlanan bu çalışma ile Osmanlı doğal afet tarihine ve kısmen de olsa Gediz Havzası’nda bulunan yerleşim birimlerinin tarihine katkı sağlanması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Tarih, Osmanlı Devleti, Gediz Nehri, İzmir Limanı, Doğal Afet, Taşkın

Floods of Gediz River and Disaster Management (1860-1901)

In ancient times, when the measures taken against natural events were much more limited, the rivers overflowed relatively more frequently and caused significant damage to their surroundings. One of the rivers that overflowed frequently in the 19th century was the Gediz River, which took its source from the mountains to the east of the town of Gediz in Kütahya and flowed into the Aegean Sea after traveling 275 km. Between 1860 and 1901, it is known that there were about twenty floods in the main bed of the Gediz River and some of its branches feeding this stream. Those floods resulted in damage to people, animals, settlements, agriculture, commerce, transportation, communication, businesses and İzmir Port and thus caused huge economic loss. Ottoman government and local administrations took some important measures to minimize negative impacts of the floods of the Gediz River and initiated some aid programs to heal the wounds of the flood victims. Based on the analysis of some archive documents and newspapers of that time, this study aims to explain causes, results, and impacts of the floods of the Gediz river and comment on how Ottoman central and local authorities dealt with them.

Keywords:

History, Ottoman State, Gediz River, İzmir Port, Natural Disaster, Flood,

PDF

___

Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Bâb-ı Asâfî Dîvân-ı Hümâyûn Kalemi (A.DVN.): 121/28.
Bâbıâli Evrâk Odası Evrâkı (BEO.): 13/907; 74/5500; 182/13613; 253/18951.
Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi Evrâkı (DH.MKT.): 1887/43.
İrâde Dâhiliye (İ.DH.): 1214/95103; 1219/95449; 1295-3/102086.
İrâde Şûrâ-yı Devlet (İ.ŞD.): 19/829.
Ma’ârif Nezâreti Mektûbî Kalemi Evrâkı (MF.MKT.): 362/58.
Sadâret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyât Evrâkı (A.MKT.UM.): 449/28.
Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrâkı (A.MKT.MHM.): 434/77.
Şûrâ-yı Devlet (ŞD.): 1182/20; 1192/25.
Şûrâ-yı Devlet Mâlikâne Evrâkı (ŞD.MLK.): 2414/18.
Şûrâ-yı Devlet Nâfiâ Evrâkı (ŞD.NF.): 1375/54.
Yıldız Esâs Evrâkı (Y.EE.): 87/68.
Yıldız Mütenevvi Ma’rûzât Evrâkı (Y.MTV.): 47/182; 48/23.
Yıldız Sadâret Husûsi Ma’rûzât Evrâkı (Y.A.HUS.): 173/12; 243/55.
Âhenk, 25 L 1317/25 Şubat 1900; 22 ZA 1318/13 Mart 1901; 25 C 1318/19 Ekim 1900; 24 N 1318/15 Ocak 1901; 3 ZA 1318/22 Şubat 1901; 30 Z 1318/19 Nisan 1901; 1421, 3 M 1319/22 Nisan 1901.
Hizmet, 28 RA 1309/1 Kasım 1891; 5 R 1309/7 Kasım 1891; 26 R 1309/29 Kasım 1891); 7 CA 1309/9 Aralık 1891; 11 B 1309/10 Şubat 1892; 20 M 1310/13 Ağustos 1892.
İkdâm, 19 N 1314/21 Şubat 1897; 25 B 1313/11 Ocak 1896; 1 Ş 1313/17 Ocak 1896.
İzmir, 27 M 1295/31 Ocak 1878; 29 M 1295/2 Şubat 1878.
Sabâh, 2 R 1309/5 Kasım 1891.
Tercümân-ı Hakîkat, 17 C 1308/28 Ocak 1891; 4 B 1308/13 Şubat 1891.
The Levant Herald, 2 Mart 1870; 20 Nisan 1887; 18 Temmuz 1888; 13 Ekim 1890; 23 Şubat 1891; 18 Ocak 1892; 16 Nisan 1894; 15 Şubat 1897; 22 Şubat 1897.
Aktaş 2019 Esat Aktaş, “Erzincan Ovası’nda Fırat (Karasu) Nehri’nin 1896 Yılı Taşkını ve Islah Projesi”, Uluslararası Erzincan Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Kemal Taşçı vd., Erzincan Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Erzincan, s.1149-1166.
Çev.ve Şeh. 2015 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Gediz Havzası Kirlilik Önleme Eylem Planı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
Çoruh 2018 Haydar Çoruh, “Osmanlı Devleti’nde Nehir Islahı ve Taşkın Organizasyonu (Meriç/Enez Limanı, Savreyn, Seyhan/Ceyhan, Sakarya/Mudurnu)”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD) Cilt: 5, Sayı: 12, s. 167-185.
Demir ve Aktaş 2010 Alparslan Demir ve Esat Aktaş, “Gümüşhane Sancağında Doğal Afetler (1888-1910)”, Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi (OTAM)Dergisi, Sayı: 24, s. 21-54.
Erler 2008 Mehmet Yavuz Erler, “Meşrutiyet İdaresi Altında Erzurum Sel Baskını, 1910”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, s.114-140.
Farooqhi 2001 Suraiya Farooqhi, “Tarımsal Bir Değişimin Göstergesi Olarak Doğal Afet: Edirne Bölgesinde Sel 1688-1689”, çev. Gül Çağalı Güven ve Saadet Öztürk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler, ed. Elizabeth Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 273-287.
Gönüllü 2018 Ahmet Burak Gönüllü, Cumhuriyet Döneminde Meydana Gelen Sel Baskınları, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Gönüllü 2010 Ali Rıza Gönüllü, “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Meydana Gelen Sel Baskınları (1857-1913)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 28, s. 351-373.
Gül 2013 Mustafa Fırat Gül ve Orhan Özdil, “Aksaray Şehrinde İkinci Nuh Tufanı: 1863 Sel Felâketi”. Tarihin Peşinde, Sayı: 10, s. 213-236.
Gül 2020 Mustafa Fırat Gül ve Orhan Özdil, Aksaray’da Sel, Akademisyen Kitabevi Yayınları, Ankara.
İbrahim Câvid 2010 İbrahim Câvid, H. 1308 Aydın Vilâyeti Salnamesi. yay. haz. Murat Babuşçuoğlu vd., TTK Yayınları, Ankara.
İzmir Tic. Odası 1998 İngiliz Konsolosluk Raporlarına Göre İzmir Ticareti (1864-1914). yay. haz. Gündüz Ökçün, İzmir Ticaret Odası Yayınları, İzmir.
Kapanşahin 2015 Muhittin Kapanşahin, “Osmanlı Belgelerine Göre Meriç Nehri Taşkınları”, Osmanlı Devleti’nde Nehirler ve Göller, ed. Şakir Batmaz vd.. Kayseri, Not Yayınları, s. 545-560
Kılıç 2001 Orhan Kılıç, “Mühimme Defterlerine Göre 16. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Doğal Afetler (Fırtınalar, Su Baskınları, Şiddetli Soğuklar ve Yıldırım Düşmesi Olayları)”, Pax Otomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, ed. Kemal Çiçek, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 793-820.
Muşmal 2006 Hüseyin Muşmal, “Beyşehir Kazası Kurucaova Köyü’nde Yaşanan 1909 ve 1932 Yılı Afetleri ve Afet Sonrasında Yeniden Yapılanma Faaliyetleri”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, s. 69-90.
Öztunç 2012 Hüseyin Baha Öztunç, “Tokat’ta Büyük Sel (1908)”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 4, s. 179-203.
Öztunç 2015 Hüseyin Baha Öztunç, “An Example of Social Solidarity in Ottoman Empire: 1901 Pirlepe Flood”, Turkey at the Beginning of 21st Century: Past and Present. ed. Recep Efe vd. Cilt: 12, St. Kliment Ohridski University Press, Sofia, s.135-153.
Satılmış 2012 Selahattin Satılmış, Aydın Vilâyetinde Doğal Afetler (1850-1900), Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Manisa.
Satılmış 2015 Selahattin Satılmış, "1891 Kışında Büyük Menderes, Gediz, Küçük Menderes, Bakırçay Nehirlerinde Yaşanan Taşkınlar ve Afet Yönetimi", Osmanlı Devleti’nde Nehirler ve Göller, ed. Şakir Batmaz vd., Not Yayınları, Kayseri, s. 627-642.
Satılmış 2017a Selahattin Satılmış, “Aksaray’da Büyük Bir Afet: 1911 Sel Felâketi”, Turkish Studies, Cilt: 12, Sayı: 26, s.131-152.
Satılmış 2017b Selahattin Satılmış, Osmanlı Devleti’nde Depremler ve Sosyo-Ekonomik Etkileri, İdeal Kültür Yayınları, İstanbul.
Şahin ve Sipahioğlu 2009
Cemalettin Şahin ve Şengün Sipahioğlu, Doğal Afetler ve Türkiye, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara.
Yılmazçelik 2005 İbrahim Yılmazçelik, “XVIII. ve XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde (Anadolu’da) Meydana Gelen Tabiî Afetler”, XIV. Türk Tarih Kongresi (Eylül 2002) Bildiriler Kitabı, Cilt: 2, Kısım: 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s. 655-693.