TÜRK ADLİ TEŞKİLATININ DÖNÜŞÜMÜ: ADLİYE NEZARETİ’NDEN ADLİYE VEKÂLETİ’NE GEÇİŞ

Türk devlet geleneği içerisinde Osmanlı Devleti başta olmak üzere Türk topluluklarının kurduğu devletlerin arkasında sağlam temellere dayanan teşkilat yapıları ve adalet anlayışları yer almıştır. Oluşturulan bu güçlü yapılanmanın üzerine inşa edilen bakanlıkların teşkilatlanmalarının temelleri ise Tanzimat Dönemi’nden itibaren başlayan Batılılaşma süreci sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu süreç, aynı zamanda önce “Nezaret” Büyük Millet Meclisi’nin açılışından kısa bir süre sonra da “Vekâlet” olarak isimlendirilen bakanlıkların kurumsallaşma adımlarını da içermektedir. Kuşkusuz bu kurumsallaşma süreci esnasında atılan ilk önemli adım ise 1838 tarihinde kurulan ve danışma meclisi niteliği taşıyan Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye’nin açılışı olmuştur. Türk adli teşkilatlanması içerisinde önemli bir yer edinen bu kurul, 1868 tarihinde Divan-ı Ahkâm-ı Adliye ve Şura-yı Devlet olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Divan-ı Ahkâm-ı Adliye teşkilatı bugünkü Adalet Bakanlığı’nın yerini alırken, Şura-yı Devlet ise günümüz yüksek mahkemelerinden Danıştay makamı olmuştur. 1875 yılında Adliye Nezareti ismiyle kurulan bakanlığın teşkilat yapısı ise 1879 ve 1911 yıllarında çıkarılan nizamnamelerle şekillenmiştir. İşgallere karşı bağımsızlık mücadelesinin verildiği Millî Mücadele Dönemi’nin zor şartları içerisinde de bir taraftan kurumların yeniden yapılanma süreci başlamıştır. 2 Mayıs 1920 tarihinde çıkarılan “Türkiye Büyük Millet Meclisi İcra Vekillerinin Suret-i İntihabına Dair Kanun” un kabul edilmesiyle birlikte Adliye Vekâleti ve diğer Vekâletler de kurulmuştur. Bu çalışmamızda ise Büyük Millet Meclisi’nin açılması sürecinde Adliye Vekâletinin kuruluş aşaması, teşkilat yapısı ve görev alanının şekillenmesi aynı zamanda kurum bünyesinde gerçekleştirilen yasal düzenlemeler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Adliye Nezareti, Adliye Vekâleti, Kurumsallaşma, TBMM.

The Transition To Ministry Of Court And Steps Of Institutional Structure (1920-1923)

Within the Turkish state system, there are the basic organization and system parts consisting of the foundations of the states where the Ottoman states community came together. The foundations of the organization of the ministries built on this strong structuring will be mentioned, starting from the Tanzimat Period, and the process of Westernization. This process also details the institutionalization steps of the ministries, first called the "Ministry" of the Grand National Assembly, and shortly thereafter called the "Ministry". Undoubtedly, the first important step taken during this institutionalization process was the opening of the Majlis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye, which was established in 1838 and was an advisory council. This board, which has an important place in the Turkish judicial organization, was divided into two as Divan-ı Ahkâm-ı Adliye and Şura-yı Devlet in 1868. While the organization of the Divan-ı Ahkâm-ı Adliye took the place of the current Ministry of Justice, the Council of State became the Council of State, one of the high courts of today. The organizational structure of the ministry, which was established in 1875 as the Ministry of Justice, was shaped by the regulations issued in 1879 and 1911. In the difficult conditions of the National Struggle Period, in which the struggle for independence was waged against the occupations, the restructuring process of the institutions began on the one hand. With the adoption of the " The Law on the Election of the Council of Ministers of the Grand National Assembly of Turkey " enacted on May 2, 1920, the Ministry of Justice and other Deputies were also established. In this study, the establishment stage of the Ministry of Justice, the organizational structure and the shaping of its field of duty, as well as the legal regulations made within the institution, during the opening of the Grand National Assembly were discussed.

Keywords:

Ministry of Justice, Ministry of Justice, Institutionalization, Turkish Grand National Assembly.,

PDF

___

TBMM ZC, Devre: 1, İçtima Senesi:1, C. 1, İ:1, Üçüncü Basılış, Ankara 1959.
TBMM ZC, Devre: 1, İçtima Senesi:1, C. 2, İ:22, Üçüncü Basılış, Ankara 1959.
TBMM ZC, Devre: 2, İçtima Senesi:1, C. 3, İ:52, Üçüncü Basılış, Ankara 1959.
Düstur 3. Tertip, C. 1, Milliyet Matbaası, İstanbul 1929.
Düstur 3. Tertip, C.5, Necmi İstikbal Matbaası, İstanbul,1931.
BOA., 30-18-1-1/Kararlar Daire Başkanlığı (1920-1928), 28.09.1920.
BOA., 30-18-1-1/Kararlar Daire Başkanlığı (1920-1928), 31.05.1920.
BOA., 30-18-1-1/ Kararlar Daire Başkanlığı (1920-1928), 28.01.1920.
BOA, 30-18-1-1/ Kararlar Daire Başkanlığı (1920-1928), 19.11.1921. Hâkimiyeti Milliye, 9 Kasım 1920.
AKIN, Rıdvan. (2001). TBMM Devleti (1920-1923), Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, 1. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
ASLAN Yavuz. (2001). TBMM Hükümeti Kuruluşu Yetki ve Sorumluluğu (23 Nisan 1920-30 Ekim 1923), Yeni Türkiye Yayınları.
BAŞA, Şafak (2013). Kurumsallaşma Bağlamında Dâhiliye Nezareti’nden Dâhiliye Vekâletine Geçiş (1920-1923), 1.Baskı, TODAİE Yayın.
BUDAK, Gönül (2005). İşletmelerde Bürokratik Sabotaj, İzmir: Kültür yayınları.
EKİNCİ, Ekrem Buğra (2010). Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri, İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
SEÇKİN, A. Recai (1967). Yargıtay Tarihçesi Kuruluş ve İşleyişi, Ankara: Adalet Bakanlığı Yayınları.
Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü (1998).
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşundan Günümüze Hükümetler, Ankara.
TBMM (2013). Hükümetler Programlar ve Genel Kurul Görüşmeleri, Ankara: TBMM Başkanlığı Yayınları.
Adalet Bakanlığı 50. Yıl, 1973. Ankara: Ankara Yarı Açık Cezaevi Matbaası.
KÖKSAL, Osman (2019). “Sivas Tarihine Der-Kenar; Yeni Türkiye’nin İlk Yüksek Mahkemesi Sivas Muvakkat Temyiz Heyeti”, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C, XLIII, Sivas, , ss.152-174.
TURAL, Erkan (2008). “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Adliye ve Mezâhip Nezareti’nde Bürokratik Reform”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C, 57, ss.225-252.
BAL, Emel Bengü (2016). Tanzimat’tan Sonra Kadı ve Naip Yetiştirmek Amacıyla Kurulan Okul: Mekteb-i Nüvvâb, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
GÜRBÜZ, Mustafa (2006). İslam Hukuk Tarihinde Kanun Yolu Olarak Temyiz Mahkemesi ve Osmanlı Devletindeki İşleyişi, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara.
https://www.turkiyehukuk.org/turk-yargi-ve-hukuk-sistemi-ile-adalet-bakanliginin-tarihcesi/ Erişim Tarihi: 09.11.2021.