“Sosyal Kaçakçılık”: Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Tekellere Direniş

Tekeller devletin ortaya çıktığı ilk dönemlerden yirminci yüzyıla dek yönetici sınıfların ekonomiyi ve siyaseti şekillendirmede kullandığı en önemli araçlardan biri oldu. Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyet’inde de tekel siyaseti yaygın olarak başvurulan bir uygulamaydı. Osmanlı’da genelde sultanların hazinesine gelir sağlama işlevi ağır basan tekeller, yirminci yüzyılın başında ve özellikle Cumhuriyet ile birlikte yerli üreticilerin himayesi ve modernleşme projeleri için kaynak yaratılması gibi roller üstlendi. Tekel siyasetinin bu yönü büyük ölçüde gün ışığına çıkarıldı. Öte yandan, tüketicilerin ve küçük üreticilerin tekel sistemine yönelik tepkileri çok az incelendi. Osmanlı’da tütün kaçakçılığı bağlamında tekellere direniş incelenmesine karşın, Cumhuriyet dönemine ilişkin bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Bu makale arşiv kaynakları ve gazeteler gibi birincil kaynaklardan yola çıkarak, Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde dar gelirli tüketicilerin ve üreticilerin tekellere direnişini, küçük ölçekli kaçakçılık faaliyetleri üzerinden incelemektedir. Kaçakçılık addedilen faaliyetlerin çoğunun tekel sisteminin getirdiği kısıtlamalarla ve tekel ürünlerinin yüksek fiyatlarıyla başa çıkabilmek için dar gelirli üretici ve tüketicilerin başvurduğu bir mücadele aracı olduğunu öne sürmektedir. Kaçakçılığın, devleti modernleşme projeleri için ihtiyaç duyduğu kaynaklara ulaşma konusunda sınırlandırarak ve tekel uygulamalarıyla ilgili tavizler vermeye zorlayarak, dar gelirli insanların devlet karşısında pazarlık gücünü artıran sosyal bir niteliği olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler:

Devlet kapitalizmi, tekeller, dolaylı vergiler, kaçakçılık, kayıtdışı ekonomi, tekellere direniş

“Social Smuggling”: Resistance to Monopolies in Early Republican Turkey

Monopolies were used by states and ruling classes in shaping economy and politics since the emergence of the first states. The Ottoman rulers and the Republican bureaucrats also applied to monopolies extensively. Whereas monopolies mostly funded the Ottoman sultans’ treasuries, in the twentieth century the Young Turks started to use them to protect domestic producers and finance modernization projects. Although, these aspects have been examined in depth, social resistance to monopolies has been examined only in the Ottoman context. However, people’s response to the Republican-era monopolies has barely been studied. This article, drawing on archival evidence and newspaper reports, examines the responses of consumers, producers and traders to monopolies in the form of smuggling in the early Republican era. It argues that most of what was called smuggling could actually be considered to be means of economic survival in the form of people’s long-term practices against the restrictions on production and trade and against the high prices of monopoly goods. It shows that smuggling restricted the state’s extractive capacity and forced the rulers to soften the restrictions and decrease the high taxes and prices. In this regard, this article argues that smuggling had a social aspect that increased the bargaining power of people.

Keywords:

State-capitalism, monopolies, indirect taxes, smuggling, informal economy, resistance to monopolies,

PDF

___

“Adliye İstatistiklerine Göre Memleketimizde Cürümler ve Mücrimler.” (1940) Polis Dergisi, 10, 31-45.
Akalın, G. (2008). Atatürk Dönemi Maliye Politikaları. T.C. Maliye Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı, Ankara.
Akgül, H. (yay. haz) (2004). Şoför İdris: Anılar. Yar Yayınları, İstanbul.
Aksoy, R. (1936). Köylülerimizle Başbaşa. Yozgat İlbaylik Basımevi, Yozgat.
Alpay, M. N. (1953). Köy Dâvamız ve Köyün İç Yüzü. Örnek Matbaası, Ankara.
Berkes, N. (1942). Bazı Ankara Köyleri Üzerine Bir Araştırma. Uzluk Basımevi, Ankara.
Beşe, M. E. (1939). “Safranbolu’da Bir Köylünün Hayatı II,” Halk Bilgisi Haberleri, 91, 144-151.
Cillov, H. (1949). Denizli El Dokumacılığı Sanayii. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü Neşriyatından, İstanbul.
Çoker, F. (1996). Türk Parlamento Tarihi: TBMM IV. Dönem (1931-1935) 1. Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı, Ankara.
Dobb, M. (1946). Studies in the Development of Capitalism. George Routledge & Sons, London.
Doğruel, F. A. ve Doğruel, S. (2000). Osmanlı’dan Günümüze Tekel. Tarih Vakfı, İstanbul.
Effimianidis, Y. (1935-1936). Cihan İktisad Buhranı Önünde Türkiye. Kaadçılık ve Matbaacılık Anonim Şirketi, İstanbul.
Ekinci, T. Z. (2013). Lice’den Paris’e Anılarım. İstanbul: İletişim Yayınları.
Emiroğlu, C. (1933). Türkiye’de Vergi Sistemi: Üçüncü Kitap, İnhisarlar ve Devlet Emlâkı. Damga, Ankara.
Erk, H. B. (1946). Kaçakçılık İşleri. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
Eski, M. (1995). İsmet İnönü’nün Kastamonu Gezileri, Çağdaş Yayınları, İstanbul.
Genç, M. (2013). “Yed-i Vahid,” İslam Ansikopedisi 43, 378-383. Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara.
Göksu, E. (2003). 1929 Dünya Ekonomik Buhranı Yıllarında İzmir ve Suç Coğrafyası. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir.
Güler, Birgün Ayman, vd., ed. (2007). Açıklamalı Yönetim Zamandizini, 1929-1939. Ankara Üniversitesi, Ankara.
Gürbüz, A. C. (2006). Mondros’tan Milenyuma Türkiye’de İsyanlar, Olaylar ve Bölücü Faaliyetler. Bilge Karınca, İstanbul.
Hatipoğlu, Ş. R. (1936). Türkiye’de Ziraî Buhran. Yüksek Ziraat Enstitüsü, Ankara.
Hill, C. (1982). The Century of Revolution, 1603-1714. W.W. Norton & Company, New York.
Hobsbawm, E. (1981). Bandits. New York: Pantheon Books, 1981.
Hobsbawm, E. (1994). Age of Extremes: A History of the World, 1914-1991. New York: Vintage Books.
Hüsrev, İ. (1934). Türkiye Köy İktisadiyatı. Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi, İstanbul.
Karabuda, B. (1959). Goodbye to the Fez: A Portrait of Modern Turkey (Trans. from Swedish by Maurice Michael). Denis Dobson, London.
Karacık, M. (ed.) (1944). İnhisarlar Mevzuatı. İnhisarlar Umum Müdürlüğü, İstanbul.
Karras, A. L. (2012). Smuggling: Contraband and Corruption in World History. Rowman & Littlefield, New York.
Kıvılcımlı, H. (1974). Emperyalizm Geberen Kapitalizm. Tarih ve Devrim, İstanbul.
Kıvılcımlı, H. (1979). İhtiyat Kuvvet: Milliyet (Şark). Yol, İstanbul.
Koca, Hüseyin (1998). Yakın Tarihten Günümüze Hükümetlerin Doğu-Güneydoğu Anadolu Politikaları, Umumi Müfettişlikten Olağanüstü Hal Bölge Valiliğine. Mikro, Konya.
Kuruç, B. (1988). Belgelerle Türkiye İktisat Politikası 1. Ankara Üniversitesi, Ankara.
Kutay, C. (1967). “Halil Menteşe’nin Tuz Hikâyesi,” Tarih Sohbetleri, 5: 16-18.
Madanoğlu, C. (1982). Anılar (1911-1938). İstanbul: Çağdaş Yayınları.
May, T. (2014). Smugglers and Smuggling. Shire Publications, Oxford.
Ökten, E. (2003). “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tütün.” Tütün Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, 155-190. Kitabevi, İstanbul.
Öztürk, S. (2008). İsmet Paşa’nın Kürt Raporu. Doğan, İstanbul.
Philipson, D. (1973). Smuggling: A History 1700-1970. David & Charles, Newton Abbot.
Quataert, D. (1983). Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire, 1881-1908: Reactions to European Economic Penetration. New York, NYU Press.
Shah, S. İ. A. (1934). Kamal: Maker of Modern Turkey. H. Joseph, London.
Şanda, H. A. (1935). 1908’de Ecnebi Sermayesine Karşı İlk Kalkınmalar. Akşam Matbaası, İstanbul.
Tekeli, İ. ve İlkin, S. (1982). Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu. ODTÜ, Ankara.
Tezel, Y. S. (2002). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950). Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Toksoy, A. E. (1938). “Cenub Hudutlarımızda Kaçakçılık,” Resimli Ay, 28: 20-22.
Tunçay, M. (ed.). (1991). Arif Oruç’un Yarını. İletişim, İstanbul.
Türkoğlu, P. (2011). Kızlar da Yanmaz. Genç Cumhuriyet’te Köy Çocuğu Olmak. İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
Veldet, T. (ed.). (1958). 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayi. Doğuş, Ankara.