Temel Hedef ve Özellikleri Açısından Arap Edebiyatında Terim Sözlükleri

İslam dünyasında bilimsel dil birliğinin önemi erken dönemde anlaşılmış, Arapça kelimeleri sözlük anlamı açısından derleyen mu‘cemler/sözlükler kaleme alındığı gibi bilimsel dil birliğinin sağlanması amacıyla terimleri konu edinen sözlük çalışmaları da yapılmıştır. Bu çalışmaların oluşum ve gelişimindeki temel etken ve hedef, İslam dininin kaynağı olan Kur’ân’ı koruma ve anlama çabasıdır. Bu amaçla sözlük çalışmalarının nüveleri sayılacak şekilde öncelikle nadir kullanılan kelimelerin anlaşılması için Kur’ân’da bulunan ve Garîbu’l-Kur’ân olarak isimlendirilen kelimeler derlenerek açıklanmıştır. İlerleyen süreçte bu çalışmalar muhteva açısından gelişerek Arapçadaki tüm kelimeleri kapsayacak hüviyete bürünmüştür. Bilindiği kadarıyla sözlük tanımına uyar şekildeki ilk örnek, 2/8. asırda Halîl b. Ahmed (öl. 175/791) tarafından verilmiştir. Ardından farklı yöntemlerle ama aynı amaca hizmet eden sözlük türleri ortaya çıkmıştır. İslami ilimlerde tedvin faaliyetlerinin olgunlaşması sonrasında fıkıh, hadis, tasavvuf ve kelam gibi bilim dallarında özgün terimler ortaya çıkmış ve bu anlamda zengin bir literatür oluşmuştur. Bu nedenle de söz konusu terimlerin hem kapsamlarının belirlenmesi hem de bilimsel anlamda dil birliğinin sağlanması amacıyla tek çatı altında derlenmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştı. Çalışmamızda, İslam dünyasında bu amaçla kaleme alınan terim sözlüklerinin yakından tanınması ve bilimsel dil birliğine yönelik katkılarının ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu hedef kapsamında öncelikle Arapça sözlüklerin tarihsel süreci, kaynakları, çeşitleri ve içerikleri hakkında kısa bilgi verilmiş, ardından da terim sözlükleri, kaynak, muhteva ve metot açısından incelenmiş ve gerek kendi içerisindeki etkileşimleri gerekse de diğer sözlüklerle olan etkileşimleri ortaya konulmuştur. Ayrıca söz konusu sözlükler metot açısından da kategorize edilmiş ve hedefledikleri amaca yönelik katkıları, eleştirel bir yaklaşımla tespit edilmeye çalışılmıştır. Terim sözlükleri “içerik” ve “dizayn” açılarından olmak üzere iki ana başlık altında incelenebilir. İçerik açısından terim sözlükleri de “Belli bir ilim dalındaki terimleri barındıran sözlükler” ile “İslami ilimlerdeki kavramları kapsayan sözlükler” şeklinde iki alt grupta incelenebilir. Birinci grup terim sözlükleri genelde belli bir bilim dalının terimlerini konu edinen sözlükler olup belli yazarların kendi mezhep terimlerini açıklamak üzere kaleme aldıkları eserlerdir. Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî es-Semerkandî’nin (öl. 537/1142) Tilbetu't-talebe adlı eseri ile Kâsım el-Konevî’nin (öl. 978/1571) fıkıh terimleri alanında yazdığı Enîsü’l-fukahâ adlı eseri, bu türün tipik bir örneklerini oluşturmaktadır. İkinci grup ise tüm İslâmî bilim dallarına ait kavramları tek eserde toplayan eserlerdir. Bu tür sözlüklerin en tipik örneği Cürcânî’nin kaleme aldığı ve İslam dünyasında derin iz bırakan Kitâbu’t-ta‘rîfât adlı eserdir. Dizayn açısından ise kendi içerisinde farklı türleri bulunsa da genel olarak kavramların alfabetik dizilmesi tercih edilmiştir. Ancak Cürcânî’nin Ta‘rîfât’ında yaptığı gibi kimi yazarlar ele aldıkları kavramın kullanım halini baz alıp alfabetik sıralamayı ilk harften başlatırken kimi yazarlar ise kavramın kök halini baz alarak yalın halindeki ilk harfin alfabetik sırasına göre kavramları sıralamıştır. Buna örnek olarak Muhammed Semir Necîb el-Lebîdî’nin Mu‘cemu’l-mustalahâti’n-nahviyye ve’s-sarfiyye adlı eserini vermek mümkündür.

Anahtar Kelimeler:

Arap Dili ve Edebiyatı, Sözlükler, Terim Sözlükleri, Bilimsel Dil Birliği, Kavram

Glossaries in Arabic Literature in terms of Main Objectives and Features

The importance of scientific language unity in the Islamic world was discerned in the early period, thus mu‘cems / dictionaries that compiled Arabic words in terms of their lexical meanings were written while dictionary studies on the terms were also carried out to ensure scientific language unity. The main factor and goal in the formation and development of these studies is the effort to protect and understand the Quran, which is the source of Islam. For this purpose, the words in the Quran that are named Garîbu'l-Qur'an were compiled and explained to understand the rarely used words, in a way that counts as the core of the dictionary studies. In the following process, these studies have developed in terms of content and have claimed to cover all words in Arabic. As far as is known, the first example that complies with the dictionary definition was provided by Halil b. Ahmed (d. 175/791) in the 2/8th century. Then, different types of dictionaries with distinctive methods yet serving the same purpose emerged. After the maturation of compilation activities in Islamic studies, some original terms emerged in the disciplines such as fiqh, hadith, mysticism, and kalam, and a body of enriched literature was formed. For this reason, it became necessary to compile the terms in question under a single roof to determine their scope and to ensure scientific language unity. This study aims to examine closely the glossaries written for this purpose in the Islamic world and to reveal their contributions to scientific language unity. Within this scope, primarily some brief information was provided about the historical process, sources, types, and contents of Arabic dictionaries, and then glossaries were examined in terms of source, content, and method, including their interactions both among themselves and with other dictionaries. Furthermore, the glossaries in question were categorized in terms of method, and their contribution to the objectives was determined with a critical approach. Glossaries can be examined under two main headings in terms of their "content" and "design". Regarding content, glossaries are divided into two subgroups: "dictionaries containing terms in a certain field of science" and "dictionaries covering the concepts in Islamic disciplines". The first group includes dictionaries dealing with the terms of a certain discipline and those written by certain authors to explain the terms relating to their sects. Abu Hafs Necmüddîn Ömer b. Mohammed b. Ahmed en-Nasafi as-Semerkandî's (d. 537/1142) Tilbetu't-talebe and Kasim al-Konevî's (d. 978/1571) Enîsü'l-fukahâ, written in the field of fiqh terms, are typical examples of this genre. The second group contains the works that gather the concepts of all Islamic disciplines in a single work. The most typical example of such glossaries is Cürcânî’s Kitâbu'd-ta‘rîfât, a work that left a profound influence in the Islamic world. In terms of design, although there are different types, it is generally preferred to arrange the concepts alphabetically. However, as Cürcânî applied in Ta‘rîfât, some authors started the alphabetical order from the first letter, based on the usage of the concept they dealt with, while others listed the concepts according to the alphabetical order of the first letter in their nominative form, based on the root form of the concept. It is possible to give Mu‘cemu'l-mustalahâti'n-nahviyye ve’s-sarfiyye by Muhammed Semir Najib el-Lebîdî as an example to the second group.

Keywords:

Arabic Language and Literature, Dictionaries, Glossaries, Scientific Language Unity, Concept,

PDF

___

Afif, Abdurrahman. Min kadâye’l-mu‘cemâti’l-‘Arabiyyeti’l-mu‘âsıra. Tunus: Daru’l-Garbi’l-İslamî, 1986.
Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil. Ankara: TDK Yayınları, 1995.
Alpak, Mehmet Nuri. Arap Dilinde Sözlük Çalışmaları ve Nazım Efendi’nin ‘Tercümanu’l-lügat’ Adlı Eserinin İncelenmesi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Attâr, Ahmed Abdülğafûr. Mukaddimetü’s-sihâh. Mısır: y.y., 1956.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. Mu‘cemu’t-ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fâdile, ts.
Çelikkol, Suat. Sözlük Çalışmalarında Dilbilimsel Açıdan Yaklaşım ve Dr. Abdulvahid Kerem’in ‘Mucemu’l- Mustalahati’l-Kânuniyye’ Adlı Eseri ve Türkçeye Tercümesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
Çöğenli, M. Sadi - Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatında Kaynaklar. Erzurum: Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1994.
Emin, Ahmed. Duha'l-İslam. Kahire: y.y., 1964.
Eymen, Hamdî. Kâmûsu’l-mustalahâti’s-sûfiyye. Kahire: Dâru Kuba’, 2000.
Furat, Ahmet Hamdi. “Kitap Tanıtımı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2005), 155-159.
Gümüş, Sadreddin. “et-Ta‘rîfât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/29-30. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Herevî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî. ez-Zâhir fî Garîbi Elfâzi’ş-Şafiî. thk. Mis’ad Abdülhamid es- Sa’denî. Kahire: Dâru’t-Talâi‘, ts.
Kandemir, M. Yaşar. “el-Münavî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/575. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim Muhammed. Mu‘cemu istilâhâti’s-sûfiyye. thk. Abdülali Şâhin. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1992.
Konevî, Kâsım b. Abdullah b. Mevlânâ Hayruddîn Emîr Ali er-Rûmî. Enîsü’l-fukahâ fî ta‘rîfâti’l-elfâzi’l-mutedâvile beyne’l-fukahâ. thk. Ahmed b. Abdürrezzak el-Kubeysî. Cidde: Dâru’l-Vefâ li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1986.
Küçükkalay, Hüseyin. Kur’ân Dili Arapça. Konya: y.y., 1969.
Lebîdî, Muhammed Semir Necîb. Mu‘cemu’l-mustalahâti’n-nahviyye ve’s-sarfiyye. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle/Dâru’l-Furkân, 1985.
Muhtar, Cemal. “İslâm’da Sözlük Çalışmaları II”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1985), 353-354.
Münâvî, Muhammed Abdürrauf. et-Tevḳîf ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf. thk. Abdülhamid Salih Hamdan. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 1990.
Nassâr, Hüseyin. el-Mu‘cemu’l-Arabî, neş’etuhu ve tatavvuruhu. Mısır: y.y., 1988.
Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî. Tilbetu't-talebe fi'l-ıstılâhâti'l- fıkhiyye alâ elfâzi kutubi’l-Hanefiyye. Mısır: el-Matbaatu’l-‘Âmira, 1311/1894.
Reşit Özbalıkçı, Mehmet. “Muğni’l-lebîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/384-386. İstanbul: TDV Yayınları 2005.
Sezgin, Fuat. GAS (Geschichte des Arabischen Schrittums). 9 Cilt. Leiden: y.y., 1967-1984.
Şurrâb, Muhammed Hasan. Mu‘cemu’ş-şevâridi’n-nahviyye ve’l-fevâidi’l-lugaviyye. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t- Turâs, 1411/1990.
Taş, Mahsum. Muntecebuddîn el-Hemedânî ve el-ferîd fî i‘râbi’l-Kur’âni’l-mecîd adlı eserinde lügat ve sarf. Ankara: Sonçağ, y.y., 2020.
Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid el-Fârûk. Keşşâfu istilâhâti’i-funûni ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahrûc. Lübnan: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 1996.
Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Halîl b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/309-312. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Tüccar, Zülfikar. “Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/244-246. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: y.y., 1998.
Yakub, Imîl Bedî. el-Me‘âcimu’l-lugaviyyetü’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1985.
Yavuz, Mehmet. “Mu‘arreb Kelimelere Dair Yazılan Eserler Sözlükler”. Nüsha (Şarkiyat Araştırmaları) Dergisi 1/2 (2001), 112-119.
Yiğit, İsmail — Üzüm, İlyas. “Sıffîn Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/107-108. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Zaza, Hasan. Kelâmu'l-'Arab min kadâya’l-luğati'l-‘Arabiyye. Beyrut: y.y., 1990.
Zeynelabidîn et-Tûnusî. el-Mu‘cem fi’n-nahvi ve’s-sarf. nşr. Ali Rıda et-Tûnusî. 4. Basım, Dımaşk: y.y., 1405/1985.