Kutsalın Tezahürü ve Mekânın Etkisi Bakımından İslâm Öncesi Arap Yarımadasındaki Kâbe/Beytler?

Arap Yarımadası’ndaki Mekke şehrinde bulunan Kâbe, inanç sahipleri için dinî bir mekân olmanın yanında mimarî açıdan da önem arz eden yapıdır. Kareye yakın planı, dört köşeli duruşu ve üstü kapalı mekân özelliğiyle sıradan bir yapı gibi gözükse de en az dört bin yıllık tarihiyle asırların tecrübesini taşımaktadır. Kur’an-ı Kerîm’in yeryüzünün ilk evi/ibadet mahalli olarak nitelendirdiği mekân, geçmişindeki gizemi de barındırır. İslâm Tarihi kaynaklarının bir kısmında inşa tarihi ilk insan Hz. Âdem’e kadar götürülse de buradaki veriler doğrulanması mümkün olmayan İsrâili kökenli rivayetler olduğundan konu hakkında kesin bir ifade kullanmak veya bilimsel bir duruş sergilemek zordur. İlahî emir nihayetinde kurulduğu bilinen mekânın tarihi Hz. Âdem neslinden gelen Hz. İbrahim ile netleşmeye başlar. Eşi ve oğlunu Mekke vadisine yerleştiren Hz. İbrahim oğlu inşaat işlerinde kendisine yardım edecek bir devreye ulaştığında Kâbe’nin duvarlarını yükseltmeye başlamışlardır. Kâbe inşasında daha önceki temel üzerine bir bina ettiği düşünülen Hz. İbrahim’in binayı inşa ederken herhangi bir yapıdan etkilenmiş olabileceği zor bir ihtimal olsa da Iraklı araştırmacılar onun Zigguratlardan esinlenerek böyle bir yapı inşa ettiklerini düşünürler. Şehrin merkezine kurularak sadelik ve tevazuyu simgeleyen bu yapının Zigguratlarla ilişkisi gerek mimari gerekse de inanç, ibadet ve ritüel bakımından kurulamamaktadır. Mekân üretiminde bir etkilenmenin söz konusu olmadığı bu ilahi mabet, diğer taraftan taklit edilebilirliği ve dinî simgesiyle Arap Kabilelerini etkilemiştir. Putperestliğe yönelen Araplar kutsalın içerisinde yaşamayı tahayyül ettiklerinde yaşadıkları bölgelerde Kâbe’ye benzer tarzda yapılar inşa etmişlerdir. Başkalarının hükmü altında yaşamak yerine, yarımadanın farklı noktalarında kendi soylarından gelen fertlerle özgürce yaşamayı tercih eden Araplar, siyasî alanda elde ettikleri özgürlükleri dini alana da taşımışlardır. Başkalarının inandığı bir ilaha inanıp kendi kimliklerinden soyutlanmak yerine kendilerinin belirlediği, kabilenin tarihiyle bağlantılı olan ve kendi tercihleriyle şekillenen bir dinî figür etrafında toplanmayı yeğleyen kabileler aradıkları ortamı putperestlikte bulmuşlardır. Sınırsız sayıda ilah edinmeye fırsat veren putperestlik kabilelerin kendilerine ait putları seçmelerine imkân tanımıştır. İlah edinecekleri putları belirleyen kabileler, onları yaşadıkları bölgelere veya yakınlara yerleştirmişler ve bir müddet sonra onlara bir ev yapmayı düşünmüşlerdir. Onlar kutsal mekân üretiminde aşina oldukları Kâbe’yi rol model almışladır. Kâbe merkezli mekân üretimi sonucunda İslâmî kaynaklarda adı “Kâbe” veya “Beyt” ile başlayan birçok yapı türemişlerdir. Bunlar Kâbe’yi prototip kabul ederken sadece mimarî açıdan etkilenmemiş, inanç, ibadet ve ritüel açısından da iktibaslarda bulunmuşlardır. Şekilsel benzerlik kare yapının benzerini kurmakla başlamış ve sonrasında Kâbe’nin müştemilatındaki basamak, kapı, tavan ve örtüye varana kadar en ince ayrıntılarına kadar kopya edilebilmiştir. İbadet açısından kurban, tıraş, tavaf, ihram ve hediye gibi değerler belirlenerek buraya hac veya umre maksadıyla gelenlere tavizsiz bir şekilde uygulatılmıştır. Bunun en bilindik örneklerinden bazıları Lât, Büssâ ve Menât putlarının bulunduğu sunaklardır. Mevcut bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla Kâbe’nin diğer yapılar üzerindeki etkisi çok bariz bir şekilde kendisini ele vermektedir. Ancak İslâm ile putperest mabetlerinin yıkılması, tahrip edilmesi veya üzerlerine yeni binaların inşa edilmesiyle haklarındaki bilgiler yeterli miktarda günümüze ulaşmamıştır. Bu eksiklikle birlikte Kâbe’nin mekân üretiminde örnek bir bina olduğunu söylemek rahatlıkla mümkündür.

Anahtar Kelimeler:

Dinler Tarihi, Kabe, Tapınak, Mâbed, Mekan

The Kaaba/Bayts? In the Pre-Islamic Arabian Peninsula in terms of the Manifestation of the Holy and the Effect of the Environment

The Kaaba, located in the city of Mecca in the Arabian Peninsula, is not only a religious place for believers but also an architecturally important building. Although it looks like an ordinary building with its almost square plan with four corners and a covered space, it carries the experience of centuries with its history of at least four thousand years. The place, which the Quran describes as the earth's first home / place for worship, also contains the mystery of its past. Although it was dated to the first human being “Adam” in some of the sources of Islamic History, it is difficult to make a definite statement on the subject or to take a scientific stance, since the data here are rumours of Israeli origin, which cannot be verified. The history of the place, which is known to have been established with the divine order, is becoming clear with Abraham, descendant of Adam. Abraham, who settled his wife and son in the valley of Mecca, started to raise the walls of the Kaaba when his son reached the age to help him in the construction works. Although it is unlikely that Abraham, who is thought to have built the Kaaba on the previous foundation, was influenced by any structure while constructing the building, Iraqi researchers think that he was inspired by the Ziggurats. The relationship of Ziggurats with this building, which was built in the centre of the city and symbolizes simplicity and humility, cannot be established in terms of architecture, belief, worship, and ritual. This divine temple, which was not inspired by any existing building, affected the Arab Tribes with its imitable character and symbolic religious power. When the pagan Arabs sought living in the sacred, they built structures similar to the Kaaba in the regions they lived. Arabs, who preferred to live freely in different parts of the peninsula with members of their own linage instead of living under the rule of others, carried their political freedoms to the religious field. The tribes, who preferred to gather around a religious figure that was determined and shaped by their own preferences and was related to their history, instead of believing in a deity of the others and isolating from their own identities, found the environment they were looking for in paganism. The idolatry that gave the opportunity to acquire an unlimited number of deities allowed tribes to choose their own idols. The tribes, who determined the idols they would adopt, placed them in the regions where they lived or close to them, and after a while they thought of building a house for them. They took the Kaaba as model while building their own sacred places. As a result of the Kaaba-centred constructions, many structures whose names start with "Kaaba" or "Bayt" in Islamic sources have emerged. While they accepted the Kaaba as a prototype, they were not only influenced by architecture, but also borrowed elements of belief, worship and ritual. At first, the square structure was roughly imitated, and then it was copied down to the smallest details, down to the steps, doors, ceilings and covers in the outbuildings of the Kaaba. Religious services such as sacrifice, shaving, circumambulation, ihram, and gifts were imposed without compromise to those who went there for pilgrimage or umrah. Some of the most well-known examples of this are the altars with the idols of Lat, Bussa and Manât. As understood from the available information, the effect of the Kaaba on other structures reveals itself clearly. However, sufficient information about them did not reach today due to the demolition and destruction of pagan temples with Islamic rule or the construction of new buildings on them. With this deficiency, it is easily possible to say that the Kaaba is exemplary in producing a building.

Keywords:

History of Religions, Kaaba, Temple, Sanctuary, Place,

PDF

___

Abdülkerîm, Hâşim. “el-Ka’bât abre’t-Târih”. Mecelletü İbhas Külliyetü Terbiyü’l-İslâmiyye 12/1 (2012).
Âmidî, Ebü’l-Kâsım el-Hasen b. Bişr b. Yahyâ. el-Müʾtelif ve’l-muhtelif. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
Âmir, Süleyman. el-Irak fi’t-târihi’l-kadîm. Musul: Dâru’l-kütübi’t-Tıba’a, 1993.
Altuncu, Abdullah. Sümerlerin Dini Tarihi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
Apak, Adem. “Uzzâ”. Cahiliye Araplarının İlahları. 111-122. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Azimli, Mehmet. “Menaf ve Fils Putları”. Câhiliye Araplarının İlahları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Bachelard, Gaston. Mekânın Poetikası. çev. Aykut Derman. İstanbul: Kesit Yayıncılık, 1996.
Barış, Mustafa Necati. “Câhiliye Döneminde Yargı Sistemi". Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2012), 153-170.
Bedrüddîn el-Aynî. Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye fî şerḥi’l-Hidâye. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdülaziz el-Endülüsî. Muʻcem mâ ista’cem min esmâi’l-bilâdî ve mevâdi. 3. Basım. Beyrût: Â’limü’l-Kütüb, 1403/1983.
Ceram, Wilhelm. Tanrılar, Mezarlar ve Bilginler -Arkeolojinin Romanı-. çev. Hayrullah Örs. 10. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2015.
Childe, Gordon. Kendini Yaratan İnsan. çev. Filiz Ofluoğlu. İstanbul: Varlık Yayınları, 2006.
Courtney, Hunt. The History of Iraq. London: Greenwood Press, 2005.
Dellû, Burhaneddin. Ceziretü’l-Arab kable’l-İslâm: et-Tarihü’l-İktisadi- el-İctimai- es-Sekafi- ve’s-Siyasî. Beyrût: Darü’l-Farabi, 2001.
Dindi, Korkut. Nûh (as) Döneminden Cahiliye Araplarına Tevarüs Eden Putlar: Ved, Süvâ, Yegüs, Yeük ve Nesr”. Cahiliye Araplarının İlahları. 197-240. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Eliade, Mircea. Sacred And Profane: The Nature of Religion. çev. Willard R. Trask. New York: Harcourt Brace Jovanovich/Harvest Book, 1959.
Ezherî, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luga. thk. Muhammed Avvad. Beyrût: Dâru İhyaü Turasi’l- Arabî, 2001.
Ezrakî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh. Ahbâru Mekke vemâ câe fîhâ mine’l-Â’sar. thk. Rüşdi Salih. Beyrût: Dâru’l-Endülüs, ts.
Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. Kitâbü’l-ayn, thk Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Sâmerâî. Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
Hemdânî, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed b. Ya’kūb. Sıfatü cezîretü’l-Arab. Leiden: Brill, 1884.
İbn Abdilhak el-Bağdâdî Ebü’l-Fezâil Safiyyüddîn Abdülmü’min b. Abdillâh. Merâsıdü’l-ıttılâʿ ʿalâ esmâʾi’l- emkine ve’l-bikâʿ. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
İbn Habîb, Ebû Caʻfer Muhammed b. Ümeyye el-Hâşimî. Kitâbû’l-Muhabber. thk. Elisa Lichtenstadter. Beyrût: Dâru’l-Âfakü’l-Cedîde, ts.
İbn Hişâm, Ebu Muhammed Cemâlüddin Abdülmelik. et-Tîcân fî Mulûki Himyer. 2. Basım. San’a: Merkezu’d- Derâsât ve’l-Ebhâsi’l-Yemeniyye, 1347/1928.
İbn Hişâm, Ebu Muhammed Cemâlüddin Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa Saka- İbrahim Abyârî. Mısır: Şirketü Mektebe ve Matbaatü Mustafa, 1375/1955.
İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kâsım Ubeydullâh. Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik. Beyrût: Dâru’s-Sâdır, 1889.
İbn İshâk, Muhammed. Sîretü ibn İshâk. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1398/1978.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî. el-Meʻârif. thk. Servet Ukkaşe, 2. Basım. Kâhire: Hey’etü’l-Msriyye, 1992.
İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânu’l-Arab. 1-3. Basım. Beyrût: Dârus’s- Sadr, 1414/1994.
İbn Saʻd, Ebû Abdullah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Ata, Beyrût: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 5. Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
İbnü’l-Kelbî, Ebü Münzir Hişam b. Muhammed b. Sâib. Kitâbü’l-Esnâm. thk. Ahmed Zeki Paşa Kâhire: Dârü’l- Kütübi’l-Mısrıyye, 2000.
İmad Abdülazim, Ebu Talib. Tarihü Iraki’l-Kadim. Kahire: Mısru’l-Arabiyye, 2014.
Kamil, Hüveyde İhsan –Muhammed, Yusuf Muhammed. “Simat ve Enmatü’l-İmaretü’d-Diniyye fi’l-Iraki’l- Kadim”. Mecelletü’l-Melviyye li’d-Dirasati’l-Asariyye ve’t-Tarih 3/6 (2016).
Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʻcemü kabâilü Arabü’l-kadîme ve’l-hadîse. 8. Basım. Beyrût: Müessesetü Risâle, 1418/1997.
Kelpetin, Mahmut. “Hicaz Bölgesinin Meşhur Putları: Lât, Menât ve Uzzâ”. Siyer Araştırmaları Dergisi 5 (2019), 63- 83.
Kramer, Samuel Noah. Sümerler. çev. Özcan Buze. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
Küçük, Abdurrahman. Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yayınları, 1993.
Landsberger, Benno. “Sümerler”. çev. Mebrure Osman Tosun. Ankara Üniversitesi Dil ve Târih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 1/5 (Temmuz-Ağustos 1943).
Lefebvre, Henri. Mekânın Üretimi. çev. Işık Ergüden. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2014.
Lundquist, John M. “What is a Temple?: A Preliminary Typology”. From Temples in the Ancient World: Symbols and Ritualism, 1994.
Maraqten, Mohammed. “Sacred Spaces in Ancient Yemen-The Awām Temple. Maʾrib: A Case Study”, Pre- Islamic South Arabia and its Neighbours: New Developments of Research. 107-133. England: BAR International Series, 2015.
Öğüt, Salim. “Harem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Palabıyık, M. Hanefi. “İslâm Öncesi Hicaz Putlarından/ Beytlerinden ‘Zülhalesa’’. Cahiliye Araplarının İlahları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Paşa, Hasan. Tarihü’l-Fennü fi Iraki’l-Kadim. Kahire: Mektebetü Nahdetü Mısriyye, 1956.
Parrot, Andre. The Tower of Babel. trans. Edwin Hudson. London: SCH Press, 1955.
Sakz, Harry. Azmetü Bâbil. Arapça trc. Amir Süleyman. London: Müessetü’l-Kütüb, 1966.
es-Sa’lebî, Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail. Fıkhü’l-luğa ve sırrü’l-Arabiyye. thk. Abdürrezzak el-Mehdi. Beyrût: İhyâü Turasi’l-Arabî, 1422/2002.
Söylemez, Mahfuz. “Cahiliye Döneminde Lât Kültü”. Cahiliye Araplarının İlahları. 171-196. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 11/1 (2014), 9-50.
Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Cahiliye Döneminde Lât Kültü”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2016), 25-56.
Süheylî, Abdurrahmân b. Abdillâh. Ravdû’l-unûf fî tefsîri’s-sîreti’n-nebevî lî ibn Hişâm. thk. Ömer Abüsselam. Beyrût: Dâru İhyaü’t-Turasi’l-Arabi, 1421/2001.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’t-Taberî. Beyrût: Dâru’t-Turâs, 2. Basım, 1387/1968.
Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones, Beyrût: Dâru’l-Alemî, 1409/1989.
Yâkut el-Hamevî, Şihabüddin Yâkut b. Abdullah. Muʻcemu’l-buldân. 2. Basım. Beyrût: Dâru’s-Sâdr, 1995.
Yıldırım, Yunus Emre. “Geç Kalkolitik Dönemden Erken Tunç Çağı Sonuna Kadar Mezopotamya Tapınaklarının Mimarî Gelişimi ve Toplumsal Önemi”. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.