Şeyh Müfîd’in en-Nüketu’l-İ‘tikadiyye Eserindeki İ‘tikadî Görüşleri

İslam kelâmının ana kaynaklarının incelenmesi ve bu kaynaklardaki kelâmî görüşlerin ortaya çıkartılması kelâmî problemlerin kökenine inilmesine, daha doğru anlaşılmasına ve dolayısıyla da çözümüne katkı sağlamaktadır. Bu açıdan bakıldığında kelâmî fırkaların esas görüşlerini ana kaynaklarından öğrenmek önemlidir. Böylece zamanla siyasi ve tarihi şartlarla değişikliğe uğramış veya yeni bir söylemle ortaya çıkmış bazı düşüncelerin mensubu olduğu düşünceyle ne kadar örtüştüğü ortaya konulacaktır. Şîa mezhebi tarihi seyri içerisinde zaman zaman siyasi ve sosyal nedenlerle kurucu görüşlerini savunma ve metodolojik olarak izah etme konusunda Mu'tezilî kelâmından da etkilenmenin yol açtığı nedenlerden dolayı sapmalar yaşamıştır. Bu sapmalar bir bakıma Şîa’nın kurucu unsurlarının görüşleriyle çelişen yeni durumlar ortaya çıkartmıştır. Bu açıdan Şeyh Müfîd’in (ö. 413/1022) kelâmî görüşlerini bilmek Şiî-İmâmiyye’sinin kurucu ana fikirlerini de bilmek anlamına geldiğinden önemlidir. Şeyh Müfîd Şiî-İmâmiyye hakkında yapılan çalışmalarda eserlerine mutlaka müracaat edilmesi gereken önemli bir isimdir. Kendisi Şiî-İmâmiyye’nin usûlî ekolünü sistematik hale getiren kişi olarak kabul edilmektedir. Şeyh Müfîd başta kelâm olmak üzere fıkıh gibi birçok alanda eserler yazmıştır. Şeyh’in eserlerine bakıldığında özellikle Ebu’l-Kâsım el-Belhî (ö. 319/931) ve Kâdî Abdulcebbâr (ö. 415/1025) gibi Mu‘tezilî kelâmcılardan etkilenmiş olduğu görülmektedir. Şeyh Müfîd’in el-Evâilu’l-makâlât ve ele alacağımız en-Nüketu’l-i'tikâdiyye adlı eserlerinde bu durum daha fazla göze çarpmaktadır. Şeyh Müfîd'in en-Nüket’i içerik bakımından daha çok Kâdî Abdülcebbâr'ın eserlerine benzemektedir. Özellikle eserin tasnifindeki şekli ve içeriği Kâdî’nın eserlerini andırmaktadır. Aynı zamanda eserdeki kelâmî/itikadî görüşleri de Kâdî Abdulcebbâr’ın görüşleriyle benzerlikler göstermektedir. Bu durum Kâdî Abdulcebbâr’ın Şiîlikte usûlî anlayışının oluşmasında Şeyh’e önemli bir etki sağladığını göstermektedir. Fakat eserin esas gövdesini Şiî-İmâmiyye’ye ait görüşler içermektedir. Bakıldığında eserde Allah ve sıfatları, âlemle ilgili kozmolojik meselelerde özellikle Bağdat Mu‘tezilesi’nin etkisi görülürken diğer konularda Şiî İmâmiyye’nin görüşleri savunulmaktadır. Şeyh Müfîd en-Nüket’de zaman zaman bazı konularda cebir ve tefviz arasında bir konumda bulunarak Ehl-i Sünnet ile de yakın görüşleri savunmaktadır. Bazı aksine iddialar olsa da genel kanaat en-Nüketu’l-i‘tikadiyye adlı eserin Şeyh Müfîd’e aidiyeti konusunda bir şüphe yoktur. en-Nüket diyalog şeklinde yazılmış akıcı bir üsluba sahiptir. Bu eserde Şeyh Müfîd tevhid, nübüvvet, adalet, imamet ve meâd konularını ele alarak Şiî-İmâmiyye’nin itikâdi görüşlerini sistemli bir şekilde sunmaktadır. Bu makalede ülkemizde üzerinde fazla bir çalışma yapılmamış olan Şeyh’e ait Şiî-İmâmiyye kelâmını içeren en-Nüketu’l-i‘tikadiyye adlı eserdeki ona ait kelâmî görüşleri ele alınacaktır. Şeyh Müfîd’in Şîa ve Mu‘tezile kelâmı ile uyumlu görüşleri yanında her iki fırkadan farklı düştüğü konular en-Nüketu’l-i‘tikadiyye’si esas alınarak anlaşılması hedeflenmektedir. Dolayısıyla ilgili eser bağlamında Şeyh’in kelâmî görüşleri tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, en-Nüket, Şeyh Müfîd, Şiâ, Mu‘tezile., İ‘tikad

Sheikh Mufid's Views of Faith in his Work en-Nüketu'l-İ'tikadiyye

Examining the main sources of Islamic theology and revealing the theological views in these sources contribute to getting to the root of theological problems and to a more accurate understanding and therefore to their solution. From this point of view, it is important to learn the main views of theological sects from their main sources. Thus, it will be revealed how some ideas that have changed over time due to political and historical conditions or that have emerged with a new discourse overlap with the thought that they belong to. In the course of its history, the Shia sect has experienced deviations from time to time due to the influence of Mu‘tazilite theology in defending and methodologically explaining its founding views for political and social reasons. These deviations, in a way, have created new situations that contradict the views of the founding elements of Shia. In this respect, knowing the theological views of Sheikh Mufid (d. 413/1022) is important as it means knowing the founding main ideas of the Shiite-Imamah. Sheikh Mufid is an important name whose works should be consulted in studies on Shiite-Imāmiyya. He is considered to be the person who systematized the methodical school of Shiite-Imāmiyya. He wrote works in many fields such as theology and fiqh. When we look at the works of al-Sheikh Mufid, it is seen that he was especially influenced by Mu'tazilite theologians such as Abu'l-Qāsım al-Balkhî (d. 319/931) and Qādī ‘Abd al-Jabbār (d. 415/1025). This situation is striking in Sheikh's works named el- Awâ’il al-Maqâlât and al-Nukat al-I‘tiqādiyya, which we will discuss. al-Sheikh Mufid's al-Nukat al-I‘tiqādiyya is more like the works of al-Qādī ‘Abd al-Jabbār in terms of content. In particular, the form and content in the classification of the work resembles the works of Qâdî. At the same time, the theological/theological views in the work show similarities with the views of Qādī ‘Abd al-Jabbār. This shows that Qādī ‘Abd al-Jabbār had an important influence on the Sheikh in the formation of his understanding of the method in Shiism. However, the main body of the work includes the views of Shiite-Imamiyya. When looked at, it is seen that Allah and his attributes are under the influence of Baghdad Mu'tazilî in cosmological issues related to the world, while the views of Shiite Imâmiyya are defended on other issues. In al-Sheikh Mufid’s al-Nukat, he is in a position between algebra and tafvız on some issues and defends close views with Ahl al-Sunnah. However, the main body of the work includes the views of Shiite-Imamiyya. When looked at, it is seen that Allah and his attributes are under the influence of Baghdad Mu'tazilî in cosmological issues related to the world, while the views of Shiite Imâmiyya are defended on other issues. In al-Sheikh Mufid en-Nüket, he is in a position between algebra and tafviz on some issues and defends close views with Ahl al-Sunnah. The theological analysis of him in the work called al-Nukat al-I‘tiqādiyya, which contains the Shiite-Imām theology of the Sheikh, which has not been studied much on this possibility. In our compatibility with Sheikh Mufid's Shia and Mu'tazila theology, different subjects from both sects, al-Nukat al-I‘tiqādiyya, are tried as a basis. Therefore, it will not be possible to determine the theological class of the Sheikh in relation to the work.

Keywords:

Kalam, en-Nukad, Sheikh Mufid, Shia, Mu'tazilah, Faith,

PDF

___

Ay, Mahmut. “Mu‘tezile’den Arta Kalan Mu‘tezile”. Kelâm Araştırmaları 9/1 (2011), 57-76.
Bağdâdî, Abdulkahir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-firak. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1408.
Bağdâdî, Abdulkahir b. Tâhir. Usûlu’d-dîn. İstanbul: Matbaatu’d-devle, 1928.
Bâkillânî, Ebu Bekr Muhammed b. et-Tayyîb. el-İnsâf fîma yecibu i'tikâdihi velâ yecûzu’l-cehl. Kahire: Matbaatu’s-sünneti’l-Muhammediyye, 1382.
Bâkillânî, Ebu Bekr Muhammed b. et-Tayyîb. et-Temhîd fi’r-reddi ale’l-mühlideti ve’l-muattıla ve’r-râfıda ve’l-havâric ve’l-Mu‘tezile. nşr. Richard McCarty. Beyrut: Mektebetu’ş-Şarkiyye, 1957.
Cerrâdî, Şekîk. el-meâdu’l-cismânî insan mâ ba‘de’l-mevt. thk. Hüseyin es-Su‘lûk Beyrut: Dâru’l-meârif, 1436.
Emîn, Seyyid Hasan, vd. Hayâtu’ş-Şeyh el-Müfîd. Kum: Dâru’l-Müfîd, 1431.
Eş'arî, Ebu’l-Hasan. el-Luma fi’r-red ala ehli’z-zeyğ ve’l-bida’. thk. Hamude Gurabe. Kahire: b.y., 1955.
Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. Mısır: en-Nehdetu’l-Mısriyye, 1955.
Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-İktisâd fi’l-i'tikâd. Mısır: Mektebetu’l-hüseyn, ts.
İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed. Mücerredu makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş'arî. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Kâhire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2005.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Menâhici’l-edille fî akâidi’l-mille. thk. Mahmud Kâsım. Mısır: Mektebetu’l-anglo Mısriyye, ts.
İbn-i Kesir, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye fi’n-nihâye fi’t-târîh. Mısır: Matbaatu’s-Saâde, ts.
İbn-i Nedim, Muhammed b. İshâk. Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1978.
İlhan, Avni “Şeyh Müfîd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/500-502. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
İsfehânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed Râğıb. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’an. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Tahran: Mektebutu’l-Mardiyye, 1373.
İsferâyînî, Ebu Muzaffer Tâhir b. Muhammed. et-tabsîr fi’d-dîn ve temyîzu’l-firaki’n-nâciyeti an firaki’l-hâlikîn. Mısır: Mektebetu’l-Hancî, ts.
Kâdî Abdulcebbâr, Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmud M. el-Hudayrî. Kâhire: b.y., 1965.
Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemu’l-müellifîn. Dımeşk: Müessesetu’r-risâle, 1957.
Kummî, Ebu Cafer Muhammed b. Ali İbn Bâbeveyh Şeyh Sadûk. Risâletu’l-i‘tikâdâti’l-İmâmiyye (Şiî-İmamiyye’nin İnanç Esasları). trc. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
McDermott, Martin J. Nazariyyâtu ilmi’l-kelâm inde’ş-Şeyhi’l-Müfîd. trc. Ali Hâşim. Meşhed: Mecmai’l-buhûsi’l-İslamiyye, 1413.
Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihâru’l-envâri’l-câmiati lidüreri ahbâri’l-eimmeti’l-ethâr. Beyrut: İhyâu’t-turâsi’l-Arabî, 1403.
Râzî, Şeyh Sedîdu’d-dîn Mahmûd el-Humsî. el-Munkizu mine’t-taklîd. thk. Müessesetü neşri’l-İslâmî. B.y.: Müessesetü Neşri’l-İslâmî, 1412.
Semmâk, Şeyh Ğâzî Abu’l-Hasen. El-İrtidâd fî şerîati’l-İslâmiyye. Kum: Mektebetu’l-beyân, 2015.
Sübhânî, Şeyh Allâme Cafer. İsmetu’l-enbiyâi fi’l-Kur’ani’l-Kerim. Beyrut: Dâru’l-velâ, 2004.
Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerim. Nihâyetu’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. nşr. Ferid Ceyyûm. Bağdad: Mektebetu’l-müsennâ, ts.
Şerif Murtaza, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hüseyn. Emâli’l-Mürtezâ. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabi, 1967.
Şerif Murtazâ, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hüseyn. Tenzîhu’l-enbiyâ. Necef: Matbaatu’l-Hayderiyye, 1961.
Şeyh Müfîd Muhammed b. Muhammed b. En-Nu‘mân. Evâilü’l-makâlât fi’l-mezâhibi ve’l-muhtârât. Beyrut: Dâru’l-kitabi’l-İslamî, 1403/1983.
Şeyh Müfîd, Rüknu’l-İslam Muhammed b. Muhammed b. En-Nu‘mân Tashîhu i’tikâdâti’l-İmâmiyye. thk. Hüseyin Dergâhî. Kum: Mehr Matbaası, 1413.
Şeyh Müfîd, Rüknu’l-İslam Muhammed b. Muhammed b. En-Nu‘mân. en-Nüketu’l-i‘tikâdiyye. trc. Muhammed Takî. Tahran: İkbal Matbaası, 1324.
Tûsî, Ebu Cafer Muhammed b. el-Hasan. el-iktisâd fîmâ yetealleku bi’l-i'tikâd. Necef: Matbaatu’l-âdâb, 1979.
Tûsî, Ebu Cafer Muhammed b. el-Hasan. Telhîsu’ş-Şâfî, thk. Seyyid Hüseyn. Necef: Matbaatu’l-âdâb, 1963.
Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasan. el-Fihrist. nşr. M. Sâdık Âl-i Bahrululûm. Beyrut: 1403/1983.
Tûsî, Nasîruddîn. Tecrîdu’l-akâid. thk. Abbas Muhammed Hasan Süyelman. B.y: Dâru’l-marifeti’l-câmiiyye, 1996.