2015

el-Melik ü’l-Muazzam’ın Mutaassıp Bir Hanefî Oluşu ve Sıbt İbnü’lCevzî’nin Bu Süreçteki Rolü

Mezhep değiştirme İslam tarihinde zaman zaman karşılaşılan bir olgudur. Sıradan kimselerin mezhep değiştirmesinin çoğu zaman sadece kendilerini ilgilendiren birtakım sonuçları olurken yöneticilerin mezhep değiştirmesinin sadece kendilerini değil yönettikleri devleti ve toplumu da ilgilendiren sonuçları olur. Eyyûbî Hanedanı’na mensup olan el-Melikü’l-Muazzam İsa’nın, ailesinin mezhebi olan Şafiiliği terk ederek Hanefîleşmesi de bu bakımdan üzerinde durulması gereken bir süreçtir. el-Melikü’l-Muazzam’ın neden, ne zaman ve hangi saiklerle Hanefi mezhebine geçtiği ya da bu geçişten sonraki sürecin nasıl tecelli ettiğiyle ilgili kaynaklarda doyurucu ve somut bilgiler mevcut değildir. el-Melikü’l-Muazzam’ın Hanefiliği tercih etmesi ailesinin yanında diğer mezheplere mensup bilginler tarafından da hoş karşılanmamış; bu tepkisel durum, onun Hanefîleşme serüveninin yanlış algılanmasına sebep olduğu gibi, Hanefilere göre meşru olan bazı icraatlarının da “taassup” olarak gösterilmesini beraberinde getirmiştir. Hanefi mezhebinde devlet başkanına tanınan yetkilerin daha geniş olmasından faydalanarak savaş dönemlerinde ek vergiler koyması, Hanefilerce caiz görülen bazı içki türlerinin içilmesini ve alınıp satılmasını serbest bırakması, yaptığı atamalarda ve açmış olduğu yeni medreselerde Hanefiler lehine tavır koyması onun tartışılan icraatlarından bazılarıdır. Bu makalede onun Hanefîleşmesindeki en önemli etkenler üzerinde durulacak ve taassup olarak gösterilen bazı tavır ve icraatlarının gerçekten böyle olup olmadığı irdelenecektir.

al-Malik al-Mu‘aẓẓam’s Becoming a Fanatic Ḥanafī and The Role of Sibt Ibn alJawzī in This Process

Sectarian change is a phenomenon encountered from time to time in Islamic history. While the sectarian change of ordinary people often has several consequences that only concern them, the sectarian change of rulers has consequences not only for themselves but for the state and society they govern. The fact that al-Malik al-Mu‘aẓẓam, a member of the Ayyūbid dynasty, abandoned Shāfi‘ī, the sect of his family, and became a Ḥanafī is a phenomenon and process that must be emphasized in this respect. There is no satisfactory and concrete information in the sources about why, when and with what motives al-Malik al-Mu‘aẓẓam went to the Ḥanafī sect or how this process was manifested. al-Malik al-Mu‘aẓẓam’s preference for Ḥanafiyya was not welcomed by scholars from other sects as well as his family; this reactive situation led to the misperception of his Ḥanafization, as well as some of his legitimate actions as “fanaticism”. Taking advantage of the broader powers granted to the head of state in the Ḥanafī sect, imposing additional taxes during the war periods, releasing the drinking and selling of certain types of liquids that are permissible by the Ḥanafīs, and taking a stand in favor of the Ḥanafīs in his appointments and the new madrasas he has opened are some of his debated actions. This article will focus on the most important factors in his Ḥanafization and examine whether some of his attitudes and actions, which are shown as fanaticism, are indeed such.

PDF

___

Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “Siyâsetnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37: 304-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Altıkulaç, Tayyar. “Ebü’l-Yümn el-Kindî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 351-352. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Bayındır, Abdülaziz. “İslâm Açısından Sarhoş Edici İçkiler”. İslâm Medeniyeti Mecmuası 4/3 (1980): 3-17.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b Abdullâh b Yûsuf. el-Gıyâsî = Gıyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zulem. Thk. Abdülazim ed-Dîb. Katar: el-Mektebâtü’l-Kübrâ, 1401/1980 .
Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şehabeddin Abdurrahman. ez-Ẕeyl ‘ale’rRavḍateyn = Terâcimü ricâli’l-ḳarneyni’s-sâdis ve’s-sâbi‘. Thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1974.
Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şehabeddin Abdurrahman. Kitâbü’r-Ravḍateyn fî aḫbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’ṣ-Ṣalâḥiyye. Thk. İbrâhim ez-Zeybek. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
Esen, Hüseyin. “İslam Hukuku Açısından Müsâdere”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 15 (2002): 191-225.
Güner, Ahmet. “Melik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 51-53. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ‘ü ebnâ‘i’z-zamân. Thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1398/1978.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ elKaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hicr, 1418/1997.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf el-Atâbekî el-Yeşbugavî ezZâhirî. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba’de’l-vâfî. Thk. Muhammed Muhammed Emin. 13 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1427/2006.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf el-Atâbekî el-Yeşbugavî ezZâhirî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. 16 Cilt. Kahire: Dârü’lKütübi’l-Mısriyye, 1355/1936.
İbn Vâsıl, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh. Müferricü’lkürûb fî aḫbâri Benî Eyyûb. Thk. Haseneyn Muhammed Rabî´. 5 Cilt. B.y.: y.y., ts.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kâmil fi’ttârîḫ. Thk. Muhammed Yusuf ed-Dakkâk. 11 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’lİlmiyye, 1424/2003.
İltaş, Davut. “Tahâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39: 385-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Kallek, Cengiz. “Hasîrî, Mahmûd b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 383. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Kamâtî, Hamîd Muhammed. el-´Uḳûbâtü’l-mâliyye beyne’şerî´ati ve’l-ḳânûn. Bingazi, 1395.
Karacan, Murat. Hanefî ve Şafiî Mezhebine Göre Devlet Başkanının Yetkileri (Tuhfetü’tTürk Örneği). Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2013.
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾi‘u’ṣ-ṣanâ‘i‘ fî tertîbi’ş-şerâ‘i‘. Thk. Ali Muhammed Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 2. Baskı. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
Kılıç, Mustafa. “Âlim ve Devlet adamı olarak bir Eyyubî Meliki : el-Melikü’lMuazzam ( 576-624/1180-1227)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006): 337-355.
Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü’lmuḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. Thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Cîze: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1413/1993.
Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Yûnînî, Kutbüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 596-597. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Kütübî, Salâhuddin Muhammed b. Şakir b. Ahmed ed-Dârânî. Fevâtü’l-Vefeyât ve’ẕẕeyl ‘aleyhâ. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1973.
Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâ‘idü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. Kahire: Matbaatü’s-Saâde, 1324 h.
Özer, Salim. “İçkinin Yasaklanmasında Fukahanın Esas Aldığı Ölçüler”. Bilimname 8/18 (2010): 55-92.
Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’lvefeyât. Thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’tTürâsi’l-Arabî, 1420/2000.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1414/1993.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Şerḥu’s-Siyeri’lkebîr. Thk. Ebu Abdullah Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. 5 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî elBağdâdî. el-Celîsü’ṣ-ṣâliḥ ve’l-enîsü’n-nâṣıḥ. Thk. Fevvâz Sâlih Fevvâz. London: Riad el-Rayyes Books, 1989.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. el-İntiṣâr ve’t-tercîḥ li’l-meẕhebi’ṣ-ṣaḥîḥ. Kahire: el-Mektebetü’lEzheriyye li’t-türâs, 2010.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî elBağdâdî. Mir‘âtü’z-zamân fî târîḫi’l-a‘yân. Thk. İbrahim ez-Zeybek. 23 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-âlemiyye, 1434/2013.
Sifil, Ebubekir. “Zâhid Kevserî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44: 80-81. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Şeşen, Ramazan. “el-Melikü’l-Âdil I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 59-60. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Şeşen, Ramazan. “Eyyûbîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 20-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Tarsûsî, Ebû İshâk Necmüddîn İbrâhîm b. Alî b. Ahmed. Tuḥfetü’t-Türk fîmâ yecibü en yu‘mele fi’l-mülk. Thk. Rıdvan es-Seyyid. Beyrut: Merkezü İbnü’l-Ezrak li-dirâsati’t-türâsi’s-siyâsî, 1432/2012.
Tomar, Cengiz. “el-Melikü’l-Muazzam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 71-73. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Tomar, Cengiz. “İbn Vâsıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20: 438-440. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Tomar, Cengiz. “Müsâdere”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 65-67. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdirrahmân. el-Ünsü’l-celîl bi-târîḫi’l-Ḳuds ve’l-Ḫalîl. Thk. Adnan Yunus Abdülmecid Ebû Tabbâne. 2 Cilt. Amman: Mektebetü Dendîs, 1999/1420.
Yavuz, Yunus Vehbi. “el-Câmi‘u’l-kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7: 109-110. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Zâhid Kevserî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44: 77-80. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Yılmaz, Harun. el-Melikü’l-Muazzam ve Döneminde Dımaşk’ta Kurulan Medreseler (615-624/1218-1227). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
Yûnînî, Ebü’l-Feth Kutbüddin Musa b Muhammed b Abdullah. Ẕeylü Mir‘âti’zzamân. 3 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1374/1954.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i’tidal fî naḳdi’r-ricâl. Thk. Ali Muhammed Muavvad, Adil Ahmed Abdülmevcud, Abdülfettah Ebû Sünne. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995/1416.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ‘. Thk. Beşşar Avvad Maruf, Muhyî Hilal es-Serhân. 11. Baskı. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1996.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’lmeşâhîr ve’l-a‘lâm: 611-620. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’lKitâbi’l-Arabi, 1418/1997.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’lmeşâhîr ve’l-a‘lâm: 621-630. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’lKitâbi’l-Arabi, 1418/1998.
Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’lmeşâhîr ve’l-a‘lâm: 651-660. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’lKitâbi’l-Arabî, 1419/1999.
Zuhaylî, Vehbe. el-Fıḳhu’l-İslâmî ve edilletüh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.