19034

KİTÂB-I GARÎBÎ’NİN DİL ÖZELLİKLERİ

Bu çalışmada Uygur edebiyatının 19. yüzyıl temsilcilerinden Turdi Nâzım’ın Kitâb-ı Garîbî adlı eseri, ses ve şekil bilgisi bakımından incelenmiştir. İncelemeye esas eser önce transkripsiyonlu olarak Latin harflerine aktarılmış, daha sonra kelimeler ses ve şekil incelemesi yapılmak üzere dizinlenmiştir. Garîbî mahlasını kullanan Turdi Nâzım’ın eserinin el yazması nüshası hâlen bulunamamıştır. İnceleme yaptığımız eser ise H.1320 yılında (1902-1903) Bulgaristan’ın Şumnu şehrinde faaliyet yürüten Y. Avid Aranyan’ın matbaasında basılmış ve okuyucusuyla buluşmuştur. Kitâb-ı Garîbî gerek ses bilgisi gerekse şekil bilgisi bakımından incelenmesi gereken bir eserdir. Özellikle metinde karşımıza çıkan ses değişimleri eserin önemini Türk dili ile ilgilenenler için arttırmıştır. Turdi Nâzım eserine Kitâb-ı Garîbî demekle birlikte kitabın girişinde isim olarak “Ottuz Ėkki Eṣnāfıŋ Birbiri ile Gep Talaşḳanı” kaydı vardır. Dolayısıyla metinde otuz iki meslek grubuna dâhil kişilerin birbiri ile münakaşalarına yer verilmiştir. Bu münakaşalar Turdi Nâzım’ın şiir yeteneğini ortaya koymaktadır. Eser, aruzun fe‛ûlün/fe‛ûlün/fe‛ûlün/fe‛ül vezninde kaleme alınmıştır. Şairin aruz hâkimiyeti eserin değerini bir kez daha arttırmıştır. Eserin dilini Çağatay Türkçesinin son dönemine dâhil edebiliriz. Şairin kendi ağız özelliklerinin gerek yapı, gerekse kelime hazinesi olarak eserine katmasının önemli olduğunu düşünüyoruz.

Anahtar Kelimeler:

Turdi Nâzım, Uygur Edebiyatı, Çağatay Edebiyatı, Kitâb-ı Garîbî

LINGUISTIC CHARACTERISTICS OF KITÂB-I GARÎBÎ

In this study, the work named Kitâb-ı Garîbî by Turdi Nâzım, one of the representatives of Uyghur literature in the 19th century, was examined in terms of phonetics and morphology. The analysed work was first translated into Latin letters with transcription. Later, the words were indexed for phonological and morphological analysis. The manuscript of Turdi Nâzım, who used the pseudonym Garîbî, has not been found yet. The work we analyzed was published in Y. Avid Aranyan’s the printing house which was run in the city of Shumen in Bulgaria, in H.1320 (1902-1903) and met with its reader. The Kitâb-ı Garîbî is a work that needs to be analyzed in terms of both phonetically and morphologically. Especially the sound changes in the text have increased the importance of the work for those who are interested in the Turkish language. Although Turdi Nâzım calls his work Kitâb-ı Garîbî, there is a record of “Ottuz Ėkki Eṣnāfıŋ Gep Talaşḳanı” at the beginning of the book. Therefore, in the text, the quarrels of people from thirty-two professions are included. These discussions reveal Turdi Nâzım's poetry talent. The work was written in the meter of prostate fe‛ûlün / fe‛ûlün /fe‛ûlün / fe‛ül. The poet's comprehensive knowledge of prosody increased the value of the work once again. We can include the language of the work in the last period of Chagatay Turkish. We think that it is important that the poet included his own dialect features in his work, both as a structure and as a vocabulary.

Keywords:

Turdi Nâzım, Uigur Literature, Chagatay Literature, Kitâb-ı Garîbî,

PDF

___

Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
Atalay, B. (1970). Abuşka lugati veya Çağatay sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
Coşkun, V. (1998). Yeni Uygur Türkçesinde ses uyumu ve ses olayları. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 6, 798-807.
Courteille, P. (1870). Dictionaire Turc oriental. Paris: A L’imprimerie İmperiale.
Çakmak, S. (2017). Uygurca yazılmış meslek risalelerinin ses özellikleri, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 10, 81-103.
Erbay, F. (2011). W. Radloff’un Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Ay-Bil Yayınları.
Asil, E. G. & Murad, S. (2020). Kaşgarlı Şair Turdî Nâzım Garîbî’nin Kitâb-ı Garîbî adlı eseri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. 19, 494-503.
Kaşgarlı, S. M. (1992). Modern Uygur Türkçesi grameri. İstanbul: Orkun Yayınevi.
Öger, A. (2014). Garîbî Turdî Nâzım. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü Ansiklopedisi. Erişim adresi: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/garibi-turdi-nazim.
Öztürk, R. (2010). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Radloff, W. (1960). Versuch eines worterbuches der Turk-dialecte. I-IV, s’-Gravenhage: Mouton&Co.
Shaw, R. B. (2014). Kâşgar ve Yarkend ağzı sözlüğü. Yıldırım, F. (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
Toker, M. & Uygun, M. (2017). Cümcümenâme’nin Çağatay Türkçesiyle yapılmış bir çevirisi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 42, 23-35.
Turdi, N. (Garîbî) (H.1320). Ottuz ėkki eṣnāfıŋ birbiri ile gep talaşḳanı. Bulgaristan/Şumnu: Avid Aranyan Matbaası.
Toker, M. & Uygun, M. (2017). Cümcümenâme. Konya: Palet Yayınları.
Uygun, M. (2019). Çağatay Türkçesiyle yazılmış Ḳâbûs-Nâme tercümesi (inceleme-transkripsiyonlu metin-dizin-ekler dizini) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
Milletler Neşriyatı. (1991). Uygur tilining izahlık lugati.
Vámbéry, Á. (1867). Cagataische sprache studien. Leipzig: Philo press.