OSMANLI’NIN SON ZAMANLARI CUMHURİYET’İN İLK ÇEYREK ASRINDA SITMA SALGININA KARŞI VERİLEN MÜCADELENİN MAHİYETİ

İnsanlık tarihi üzerinde derin izler bırakan hadiselerden birisi de salgın hastalıklardır. Salgınlar yıkıcı, yok edici güçleriyle toplumların demografik yapıları, siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel yaşantıları üzerinde önemli etkilere ve değişikliklere neden olmuştur. Bu çalışmanın konusu olan Sıtma da insanlığın özellikle tarım ve ziraat faaliyetlerine giriştiği en eski çağlardan beri bilinen öldürücü, salgın bir hastalıktır. Sıtma özellikle 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı İmparatorluğu için orduda ve bir takım yerleşim yerlerinde kitlesel bir salgın sorununa dönüşmüştür. Savaşlar, siyasi krizler, göçler, kıtlık, kötü yaşam koşulları sıtma salgınlarını teşvik etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu, sıtmayla mücadelede ciddi önlemler alsa da içinde bulunduğu ağır şartlar bunların tam anlamıyla gerçekleştirilmesine imkân tanımamıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında da savaştan yeni çıkmış olan toplumun içinde bulunduğu zorlu yaşam koşulları, sağlık alt yapısındaki yetersizlikler sıtmanın yayılmasını kolaylaştırmıştır. Bunun üzerine devlet, sıtmaya karşı resmi, sivil bütün unsurların kenetlenmesini zorunlu kılan topyekûn bir milli mücadele, resmen ilan edildiği şekliyle olağanüstü bir savaş başlatmıştır. Bu çalışma son dönem Osmanlı tarihsel bakiyesini de akılda tutmak kaydıyla, Cumhuriyetin ilk çeyrek asrında sıtmaya karşı verilen mücadelenin mahiyetini genel olarak ortaya koymak, atılan adımlar, geliştirilen politikalar ve uygulamaların niteliği üzerinde durarak bu vb. salgınlarla mücadele hususunda günümüze tarihi bir tecrübeyi aktarmak amacıyla hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Türkiye Cumhuriyeti, Sıtma, Sulfato, Kinin, Salgın

THE NATURE OF THE FIGHT AGAINST MALARIA EPIDEMIC DURING THE LATTER STAGES OF OTTOMAN ERA AND FIRST QUARTER CENTURY OF THE REPUBLIC

One of the events that left deep scars on the history of humanity are epidemics. With their destructive and devastating powers, epidemics led to significant impacts and changes on the demographic structures, political, social, economic, cultural lives of communities. Hence, malaria, the subject of this study, is also a fatal epidemic which has been known since the times when humans began agricultural activities. Malaria turned into a mass epidemic issue in the army and in some settlements in the Ottoman Empire, particularly during the first quarter of the 20th century. Wars, political crises, migrations, famine, poor living conditions have all encouraged malaria epidemics. Ottoman Empire actually did take some significant measures against malaria but the difficult conditions of the time prevented those measures to be effective. Then during the early years of the Republic, the post-war nation was also going through difficult times and this coupled with the deficiencies in health infrastructure helped malaria to spread easily. Thereupon, the state declared a total national struggle, or an official war against malaria, with an obligation for all public and private elements to unite. This study has been conducted with the purpose of providing a general overview of the struggle against malaria during the latter stages of the Ottoman period and the first quarter of the century of the Republic, discussing the kind of steps taken, policies and practises developed, hence conveying a historic experience on battling malaria and other similar epidemics.

Keywords:

Ottomans, Republic of Turkey, Malaria, Sulphuric Acid, Quinine, Epidemic,

PDF

___

Akşam, Hâkimiyeti Milliye, Vakit Gazeteleri
TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt 1, Dönem 2, (5 Eylül 1923), Toplantı 14.
TBMM Zabıt Ceridesi, C. 1, Devre 3, 74. İnikat, 12.05.1928, 1. İçtima
07.02.1337(M. 7 Şubat 1921) No: 1, Teşkilatı Esasiye Kanunu
29.05.1926 No: 384, Sıtma Mücadelesi Kanunu
28.05.1928 No: 900, 13 Mayıs 1926 Tarih ve 389 Numaralı Sıtma Mücadelesi Kanununa Bazı Mevat Tezyiline Dair Kanun
15.06.1935 No: 3029, Sıtma ve Frengi İlaçları Kanunu
28.03.1945 No: 5967, Sıtma ile Olağanüstü Savaş Yapılmasına Dair Kanun
21.02.1946 No: 6238, Sıtma Savaşı Kanunu
Çorum Belediyesi Kent Arşivi (2008). Çorum Şeriye Sicilleri, Çorum: Türk Arşivciler Derneği(TAD), Çorum Kent Arşivi: (ÇŞS)
Çorum Gazetesi Çevirileri(1921-1925) (2008). (Haz. Abdulkadir Ozulu), Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları.
Ağırbaş, İ., Akbulut, Y. & Önder, Ö. R. (2011). Atatürk dönemi dağlık politikası. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 48, 733-748.
Akagündüz, Ü. (2016). II. Meşrutiyet döneminde toplumsal bir sorun olarak sıtma ve sıtmadan korunma çareleri, Kebikeç, 41, 95-124.
Akpınar, A. & Özcan, M. (2018). Türkiye’de sıtma mücadelesinin önemli tanığı: Milaslı İsmail Hakkı ve ‘sıtma hakkında kimler neler biliyor’ Risalesi. Konuralp Tıp Dergisi, 10(2), 235-243.
Akyıldız, A. (1993). Osmanlı merkez teşkilatında reform(1836-1856), İstanbul: Eren Yayınları.
Atar, Z. (2020). İzmit ve çevresinde kolera salgını (1894). Uluslararası Karamürsel Alp Ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu. 10-12 Nisan 2020, s. 839-847. Erişim Tarihi 08.10.2020: http://www.kocaelitarihisempozyumu.com/bildiriler2/63.pdf
Aydın, E. (2017). Türkiye’de sıtma savaşı ve sıtma savaş örgütünün tarihi”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma içinde (s. 161-169). Ş. Köse, Ç. Büke, F. Çakmak & E. Akçiçek (Ed.). Ankara: Gece Kitaplığı.
Aydın, S. (2007). Bir tarım dönemi hastalığı: sıtma. Kebikeç, 24, 89-98.
Başer, K. H. C. (1994), Kinin’in hikâyesi. TAB Bülteni, 10, 17-23.
Çakırçoban, İ. (2010). İkinci dünya savaşı’nda türkiye’de bulaşıcı hastalıklarla mücadele (yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
Çakmak, F. (2017). Türkiye Büyük Millet Meclisi zabıtlarına göre Türkiye Cumhuriyeti’nin sıtma savaşı (1920-1946), Tarihsel süreçte Anadolu’da sıtma içinde (s. 421-462). Ş. Köse, Ç. Büke, F. Çakmak & E. Akçiçek (Ed.). Ankara: Gece Kitaplığı.
Çanlı, M. (2013). Ankara Kastamonu Sivas Osmanlı vilayet salnamelerinde Çorum 1869-1908. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayını.
Çavdar, N. & Karcı, E. (2016). XIX. yüzyıl sonları-XX. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti’nde frengi ile mücadele kapsamında yapılan yasal düzenlemeler. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 11(2), 157-175.
Çavdar, N. & Karcı, E. (2014). XIX. yüzyıl Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması’na dair bibliyografik bir deneme. Turkish Studies, 9(4), 255-286.
Ertaş, M. Y. & Yıldız, F. (2017). 19. yüzyılda sıtmanın görüldüğü yerler ve alınan önlemler. Tarihsel süreçte Anadolu’da sıtma içinde (s. 223-246). Ş. Köse, Ç. Büke, F. Çakmak & E. Akçiçek (Ed.). Ankara: Gece Kitaplığı.
Ertekin, Y. (1975). İşlevini yitiren bir örgütün incelemesi. Amme İdaresi Dergisi, 8(3), 63-84.
Esen, A. (2017). Cumhuriyet dönemi sıtma mücadelesi (1923-1956) (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
Evliya Çelebi (2001). Evliya Çelebi seyahatnamesi (C. 4) (Y. Dağlı & S.A. Kahraman, Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kılıç, O. (2017). Eskiçağdan Yakınçağa sıtma ve tarihe etkileri. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma içinde (s. 117-160). Ş. Köse, Ç. Büke, F. Çakmak & E. Akçiçek (Ed.). Ankara: Gece Kitaplığı.
Koylu, Z. & Altay, S. (2008). Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti’nin kuruluşu ve yapılan yasal düzenlemeler (1920-1923). A. Demirhan Erdemir & Ö. Öncel & vd (Ed.), 1.Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı içinde (s. 1061-1081). Konya: Selçuk Üniversitesi Yay.
Koylu, Z. & Doğan, N. (2010). Birinci dünya savaşı sırasında Osmanlı devleti’nde sıtma mücadelesi ve bu amaçla yapılan yasal düzenlemeler. Türkiye Parazitoloji Dergisi, 34 (3), 209-215.
Kuk, S. (2015). Plasmodiumlar, Erişim Adresi: Erişim adresi: http://drkuk.net/download/ders_notlar/04-Sitma-Babesia-S.KUK_.pdf.
Kumaş, N. (2017). Osmanlı devleti döneminde sıtma hastalığını önlemeye yönelik hükümetin aldığı tedbirler (1860-1922). Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma içinde (s. 259-282). Ş. Köse, Ç. Büke, F. Çakmak & E. Akçiçek (Ed.). Ankara: Gece Kitaplığı.
Makal, M. (1978). Bizim köy. İstanbul: Derinlik Yay.
Meşe, E. A., Kara, F. & Topluoğlu S. (Ed.). (2019). Sağlık bakanlığı halk sağlığı genel müdürlüğü zoonotik ve vektörel hastalıklar dairesi başkanlığı sıtma vaka yönetim rehberi. Ankara: Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü İdari ve Mali İşler Dairesi Başkanlığı/Yapı ve Teknik İşler Birimi Matbaası.
Mustafayev, S. (2019). Cumhuriyet döneminde sıtma ile mücadele ve yasal düzenlemeler (1923-1946). Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6(2), 1112-1137.
Nikiforuk, A. (2018). Mahşerin dördüncü atlısı. Selahattin Erkanlı (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
Sarıyıldız, G. (2001). Karantina. İslâm ansiklopedisi (C. 24, s. 463-465). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Sert, G. & Dölen, E. (2013). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devlet kinini. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 14(2), 69-86.
Sezgin, D. (2015). Cumhuriyet dönemi sağlık iletişimi uygulamalarında ilkler: Türkiye’de sıtma ile mücadele. Akademik Bakış Dergisi Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 50, 33-47.
Tekir, S. (2017). Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkiye’de sıtma ile mücadele faaliyetleri (1923-1930), Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma içinde (s. 397-420). Ş. Köse, Ç. Büke, F. Çakmak & E. Akçiçek (Ed.). Ankara: Gece Kitaplığı.
Tekir, S. (2019). Erken Cumhuriyet dönemi Türkiye’de bulaşıcı hastalıklarla mücadele (1923-1930). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 65, 407-430.
Tuğluoğlu, F. (2008). Türkiye’de sıtma mücadelesi (1924-1950). Türkiye Parazitoloji Dergisi, 32 (4), 351-359.
Turan, Ş. (2006). Dr. Reşit Galip’in Atatürk’e yakınmaları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 25/39, 1-25.
Özkaya, H. (2016). Cumhuriyet döneminde bulaşıcı hastalıklarla mücadele. Türkiye Aile Hekimliği Dergisi/Turkish Journal of Family Practice, 20(2), 77-84.
Özer, S. (2016). I. Dünya savaşı’nda Osmanlı devleti’nde tifüs (lekeli humma) salgını. Belleten, LXXX(287), 219-260.
Özgün, C. (2017). Anofeller. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma içinde (s. 1-78 Ş. Köse, Ç. Büke, F. Çakmak & E. Akçiçek (Ed.). Ankara: Gece Kitaplığı.
Yavuz, E. (2018). Sıhhat ve içtimai muavenet vekâletinin 1924 yılı sıtma ile mücadele raporu - sıtma ve bataklık haritası. Journal Of Socıal And Humanıtıes Scıences Research, 5(19), 639-653.
Yeginboy, Y. & Sayın Ş. (2008). Cumhuriyet döneminden günümüze sağlık politikaları ve sorunları. 2. Ulusal İktisat Kongresi, http://debis.deu.edu.tr/userweb//iibf_kongre/dosyalar/yeginboy.pdf (Erişim Tarihi: 08.10.2020)
Yılmaztürk, A. (2013). Türkiye’de sağlık reformlarının tarihsel gelişimi ve sağlıkta dönüşüm programı’nın küresel niteliğinin değerlendirilmesi. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. I, 176-188.