HAREZM TÜRKÇESİNDE NADİR KULLANILAN FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ

Söz yapımı, bir dilin zenginliğinin göstergelerinden biri kabul edilir. Dünyanın herhangi bir dili söz yapımı konusunda mahir ise o dilin “gelişmiş, üretken” olduğu söyleyebilir. Dildeki kavram ve eylemlerin, yardımcı ögelerin biçimsel olarak gösterilebilmesi sözlerle mümkün olduğundan, bir dil her dönemde yeni sözler türetmelidir. Eklemeli bir dil olan Türkçede söz yapımı için yapım ekleri ana karakterler durumundadır. Türkçe yapım ekleri açısından dünyanın en üretken dillerinden biridir. Türkçede söz türetmek için kullanılan dört türlü yapım eki vardır: İsimden isim yapma ekleri, isimden fiil yapma ekleri, fiilden isim yapma ekleri ve fiilden fiil yapma ekleri. Bu çalışmada, Türkçenin tarihî dönemlerinden olan Harezm Türkçesinde nadir kullanılan fiilden isim yapma ekleri incelenmiştir. Harezm Türkçesi, Türk dili tarihinde eserler açısından en şanslı dönemlerdendir. Bu dönem gerek mensur gerekse manzum ve sözlük hüviyetinde, dönemin dil hususiyetlerini, dil bilgisi özelliklerini, kelime hazinesini, cümle yapısını; kısacası bir dilin incelenmesi için gereken bütün malzemeye sahip bir dönemdir. Dönemin en hacimli ve kelime hazinesi olarak en zengin eserleri olan Nehcü’l-Ferâdis, Kısasü’l-Enbiyâ, Hüsrev ü Şîrîn ve Mu’înü’Mürîd üzerinde yürüttüğümüz çalışmamızda; bu eserlerde nadir kullanılan fiilden isim yapma ekleri tespit edilmiş, bu yapım eklerinin tarihî seyri ve eserlerde ne şekilde kullanıldıkları gösterilmiştir. Abstract Word

Anahtar Kelimeler:

Harezm Türkçesi, şekil bilgisi, söz yapımı, fiilden isim yapma ekleri

NOMINALIZATION SUFFIXES USED RARELY IN KHWAREZM TURKISH

Word formation is regarded as one of the indicators of richness of a language. If a world language is adept at coining words, then we can say that that language is “developed and productive. Since it is possible to represent concepts and actions as well as auxiliary elements in a language through words, a language has to coin new words at all times. Derivational suffixes are major elements for word formations in Turkish, which is an agglutinative language. Turkish is one of the most productive languages in the world in terms of derivational affixes. There are four kinds of derivational affixes used in Turkish to coin words: affixes used to derive nouns from nouns, affixes used to derive verbs from nouns, affixes used to derive nouns from verbs and affixes used to derive verbs from verbs. In this study, we investigated word coinage in Kwarezm Turkish, which is one of the historical periods of Turkish. Khwarezm Turkish is one of the most fortunate periods in the history of Turkish language in terms of works produced. This period is the one that possesses all the materials needed to explore a language ranging from prose and poetry to lexicons, from linguistic characteristics of the period to grammatical rules and from its vocabulary to syntax. In our study, which we conducted on Nehcü’l-Ferâdis, Kısasü’l-Enbiyâ, Hüsrev ü Şîrîn and Mu’înü’Mürîd, the most voluminous works of the period and the richest in terms of vocabulary, the rarely used nominalization suffixes were determined and the historical progress of these derivational affixes and how they were used in the works were demonstrated.

Keywords:

Khwarezm Turkish, morphology, word formation, nominalization suffixes,

PDF

___

Akalın, M. (1988). Tarihî Türk şiveleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Akdemir, Y. & İSİ, H. (2017). Çekim ekinden yapım ekine "+CA". Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (48), 14-28.
Arat, R. R. (1998). Yusuf Has Hacib, Kutadgu bilig. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (1979). Yusuf Has Hacip. Kutadgu bilig III, indeks. Eraslan, K. & Sertkaya, O. F. & Yüce, N. (Haz.). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Arat, R. R. (2007). Yusuf Has Hacip, Kutadgu bilig I, metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Argunşah, M., Güner, G. (2015). Codex cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
Aşcı, U. D. (2010). Musa-nâme-inceleme-transkripsiyonlu metin-çeviri-tıpkıbasım. Konya: Palet Yayınları.
Aşcı, U. D. (2010). İşenaalı Arabay Uulu’nun iki eseri: cazuu colunda saamalık ve alip-bee, notlar-transkripsiyonlu metin-çeviri-dizin-tıpkıbasım. Konya: Palet Yayınları.
Ata, A. (1997). Nasırü'd-din Bin Burhanü'd-din Rabguzi, Kısasü'l-enbiya (Peygamber kıssaları) I, giriş-metin-tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ata, A. (1998). Nehcü’l-ferâdîs uştmaḫlarnıŋ açuḳ yolı (Cennetlerin açık yolu) III dizin-sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-altın ordu Türkçesi. Ankara Üniversitesi Yayınları.
Atalay, B. (1939-1943). Divanü lûgat-it Türk tercümesi, I-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Banguoğlu, T. (1997). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bilgen, İ. (1989). Dīvānu Luġāti’t-Türk’te söz yapımı (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Caferoğlu, A. (1984). Türk dili tarihi I-II. İstanbul: Enderun Kitabevi.
Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
Clauson, S. G. (1993). XIV. Yüzyıl moğolcasındaki Türkçe unsurlar. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7, 215-234.
Clauson, S. G. (2007). Türkçede sekizinci yüzyıldan önce kullanılan ekler, Dil Araştırmaları Dergisi, 1(1), 185-196.
Dankoff, R. & Kelly, J. (1985). Maḥmūd al-Kāşġarī: Compendium of the Turkic dialects (Dīwān luġāt at-Turk), III. Cambridge: Sources of oriental languages and literatures 7, Turkish sources VII.
Demirci, Ü. Ö. & Karslı, S. (2014). Kutb’un husrav u şîrîn’i dizin. İstanbul: Kesit Yayınları.
Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen, I. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen, II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Doerfer, G. (1967). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen, III. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Doerfer, G. (1975). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen, IV. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Eckmann, J. (1996). Harezm Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar. Sertkaya, O. F. (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eckmann, J. (1998). Harezm Türkçesi, tarihî türk şiveleri. Akalın, M. (Çev.). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Eckmann, J. (2004). Nehcü’l-ferādīs uştmahlarnın͡g açuq yolı (Cennetlerin açık yolu). Tezcan, S. & Zülfikar, H. (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eraslan, K. (1994). +sı- / +si- (~ +su- / +sü-) isimden fiil yapma eki ile -sı- / -si- (~ -su- / -sü-) fiilden fiil yapma eki ve genişlemiş, şekilleri hakkında. Türk Kültürü Araştırmaları, XXXII(1-2), 51.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud dîvânu lugâti’t-Türk, giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A. B. (1975), -maç / -meç eki üzerine. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXI, 83-88.
Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları
Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon, I-II. Wiesbaden: Turcologica 9.
Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ergin, M. (2011). Türk dil bilgisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri. Akalın, M. (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gabain, A. V. (1998). Codex cumanicus'un dili, tarihî Türk şiveleri. Akalın, M. (Çev.). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü c-ı (a-n), c-ıı (o-z), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri. Ankara: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb'un Husrev ü Şirin'i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karamanlıoğlu, A. F. (1955). Nehcü’l-feradis’e dair, Türk Dili IV, 45, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karamanlıoğlu, A. F. (1968-1971). Nehcü’l-feradis’in dil hususiyetleri, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVI-XIX: 55-71, 33-56, 57-80, 145-170.
Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Seyf-i Sarâyî, Gülistan tercümesi (Kitâb gülistan bi't-Türkî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Z. (1995). Köktürkçede isimden fiil türeten ekler ve köken yapıları üzerine, Türk dili üzerine araştırmalar 1. 188-194.
Korkmaz, Z. (2005). Türk dilinde +ça eki ve bu ek ile yapılan isim teşkilleri üzerine bir deneme, Türk dili üzerine araştırmalar 1. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri, şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Köprülü, F. (1997). Harizmşah, İslâm ansiklopedisi, 5/1. Eskişehir: Millî Eğitim Bakanlığı: 265-296.
Kuyma, E. (2015). Harezm dönemi Türkçesi ve eserlerine genel bir bakış, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 367-383.
Lessıng, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük I-II. Karaağaç, G. (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Nadelyayev, V. M. & Nasilov, D. M. & Tenişev, E. R. & Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’, Leningrad: izdatel’stvo “nauka” leningradskoe otdelenie.
Nadjib, E. N. (1974-1976). Nehcü’l-feradis ve dili üzerine. Nazif Hoca (Çev.). İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXII, 29-44.
Nalbant, M. V. (2008). Dīvānü luġat’t-Türk grameri-I isim. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
Nişanyan, S. (2002). Sözlerin soyağacı, çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü. İstanbul: Adam Yayınları.
Özkan, A. (2018). Kitâb-ı mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî (giriş-inceleme-metin-dizinler-tıpkıbasım). Konya: Palet Yayınları.
Özkan, F. (2000). -mak -mek ile kurulan kalıcı isimler, Dördüncü uluslararası Türk dili kurultayı bildiriler: 18-24.
Poppe, M. N. (2009). Zemahşerî, Mukaddimetü’l-edeb -Moğolca- Çağatayca çevirinin sözlüğü. (Çev: Kaçalin. M. S. (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica societatis Fenno-Ugricae XVII-1, Suomalais-Ugrilainen seura.
Samoyloviç, A. (1928). Ki storii literaturnogo Sredneaziatsko-Turetskogo yazıka. Leningrad.
Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi satır arası kur’an tercümesi, giriş- metin- sözlük (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
Sertkaya, O. F. (1972). Horezmî’nin muhabbetnamesinin iki yeni yazma nüshası üzerine, Türkiyat Mecmuası, XXVII, 185-207.
Sevortyan, A.V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskih yazıkov I. Moskva: Nauka.
Sevortyan, A.V. (1978) Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskih uazıkov, obşetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovına Bukvu “b” II. Moskva: Nauka.
Taş, İ. (2009). Kutadgu bilig’de söz yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, M. T. (1989). Old Turkic TWYZW= tözü. Central Asiatic Journal XXXIII(1-2), 118-125.
Tekin, M. T. (1994). Notes on old Turkic word formation. Central Asiatic Journal XXXVIII(2), 244-281.
Tekin, M. T. (1988). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, M. T. (2013). On the old Turkic verbal noun suffix {-dok}. Makaleler II, tarihî Türk yazı dilleri. (Yılmaz, E. Demir, N. (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, M. T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Ş. (1976). Eski Türkçe. TDEK. Ankara: 142-192.
Tezcan, S. (1981). Kutadgu bilig dizini üzerine, Belleten XLV/2(178), 23-78.
Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı I (a-e), İstanbul-Wien: Simurg Yayınları.
Toparlı, R. (1988). Mu’înü’l-mürîd. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Toparlı, R. & Argunşah, M. (2014). İslâm, Mu'înü'l-mürîd, (inceleme-metin-çeviri-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toparlı, R. & Vural, H. & Karaatlı R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde fiil. Ankara: Simurg Yayınları.
User, H. Ş. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemesi. Konya: Kömen Yayınları.
Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
Yüce, N. (1993). Ebu'l-Kâsım Cârullâh Mahmûd Bin 'Omar Bin Muhammed Bin Ahmed ez-Zamahşarî el-Hvârizmî, Mukaddimetü'l-edeb, Hvârizm Türkçesi ile tercümeli şuşter nüshası, (giriş, dil özellikleri, metin, indeks). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Zająckowski, A. (1961). Najstarsza wersja Turecka Husräv u Ṧīrīn Qutba, część. III. Słownik, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Zajączkowski, A. (1958). Najstarsza wersja Turecka Ḫusräv u Šīrīn Quṭba. część I–II. Warszawa: Polska Akademia Nauk. Komitet Orientalistyczny.