Cumhuriyet Donanması’nın Oluşum ve Gelişim Süreci (1923-1938)

Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne devrolunan donanmanın neredeyse tamamı arızalı ve bakımsızdı. Donanmanın yapılandırılması için büyük gayretlere ihtiyaç vardı. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Eylül 1924’te Hamidiye kruvazörü ile gerçekleştirdiği Karadeniz gezisinde Cumhuriyet Donanması’nın inşası için harekete geçileceğinin sinyalini verdi. Donanmayı güçlendirmeyi milli bir mesele olarak gören Atatürk’ün direktifleri doğrultusunda Bahriye Vekâleti’nin kurulması, Yavuz gemisinin onarımı, modern gemilerin donanma envanterine katılması, Gölcük’te bir deniz üssü inşası gibi atılımlar kademeli bir şekilde gerçekleştirildi. 20 Temmuz 1936’da Montreux Boğazlar Sözleşmesi’nin imzalanması ve Boğazların tekrar kayıtsız şartsız Türk hâkimiyetine girmesi Cumhuriyet Donanması’nın güçlenme sürecine büyük bir ivme kazandırdı. Cumhuriyet Donanması 1936 yılında gerçekleştirdiği Malta ve Yunanistan liman ziyaretleri ile Türkiye Cumhuriyeti’nin kısa sürede oluşturduğu deniz gücünü gururla tüm dünyaya gösterme fırsatını yakaladı. Çalışmanın amacı Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte Türk askerî deniz gücünün yoktan var edilmesine giden on beş yıllık süreci incelemektir. Çalışmada bahse konu süreç, arşiv belgelerinin yansıra konuya ilişkin başvuru kaynaklarından ve dönemin gazete haberlerinden istifade edilerek, değerlendirildi.

Anahtar Kelimeler:

Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet Donanması, Bahriye Vekâleti, Yavuz Muharebe Kruvazörü, Gölcük.

The Formation and Development Process of the Republic Navy (1923-1938)

Almost all of the navy, which was transferred from the Ottoman Empire to the Republic of Turkey, was damaged and neglected. Great efforts were needed to restructure the navy. President Mustafa Kemal Atatürk gave the signal that he would take action for the construction of the Republic Navy during her Black Sea trip in September 1924 with the cruiser Hamidiye. In line with the directives of Atatürk, who saw strengthening the navy as a national issue, breakthroughs such as the establishment of the Naval Ministry, the repair of the Yavuz battlecruiser, the inclusion of modern ships in the naval inventory, and the construction of a naval base in Gölcük were carried out gradually. The signing of the Montreux Straits Convention on 20 July 1936 and the unconditional Turkish domination of the Straits gave a great impetus to the strengthening process of the Republic Navy. The aim of the study is to examine the fifteen-year process leading to the creation of the Turkish military naval power from nothing with the proclamation of the Republic. In the study, the process in question was evaluated by making use of archival documents as well as reference sources on the subject and newspaper news of the period.

Keywords:

President Mustafa Kemal Atatürk, Republic Navy, Naval Ministry, Yavuz Battlecruiser, Gölcük.,

PDF

___

Deniz kuvvetleri komutanlığı tarihçe dosyaları (1923-1935), C. I, Ks. I. Ankara: Lalahan Deniz Arşiv Genel Müdürlüğü.
Deniz kuvvetleri komutanlığı tarihçe dosyaları (1935-1950), C. II-III, Ankara: Lalahan Deniz Arşiv Genel Müdürlüğü.
TBMM Zabıt ceridesi, Devre II, İçtimai Sene II, C. II.
T.C. Resmi gazete, 539 Nolu Kararname. (29 Kanunuevvel 1340; Sayı: 82).
Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/82T.pdf.
T.C. Resmi gazete, 815 Nolu Kararname. (29 Nisan 1926; Sayı: 359).
Erişim Adres: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/359T.pdf
T.C. Resmi gazete, 2173 Nolu Kararname. (14 Mayıs 1933; Sayı: 2400).
Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2400.pdf
Cumhuriyet, (8 Eylül 1933). Donanmamız İzmir’de, s. 1, 4.
Cumhuriyet, (30 Eylül 1933). Donanmamızın manevraları çok muvaffakiyetli oldu, s. 5.
Cumhuriyet, (4 Aralık 1936). Filomuz dün Yunan sularından ayrıldı, s. 1.
Akşam, (3 Aralık 1936). Donanmamız bugün Faler’den ayrılıyor, s. 1.
Ulus, (4 Aralık 1936). Donanmamız anavatana dönüyor, s. 1, 6.
Cumhuriyet, (7 Şubat 1937). Deniz yıllıklarına göre Türkiye’nin deniz kuvvetlerine bir bakış-I, s. 7.
Cumhuriyet, (8 Şubat 1937). Deniz yıllıklarına göre Türkiye’nin deniz kuvvetlerine bir bakış--II, s. 7.
4. Tetkik Eserler (Kitap ve Makaleler)
Atatürk’ün söylev ve demeçleri I-III (2006). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını.
Atabey, F. (2002). Cumhuriyet dönemi deniz kuvvetleri. Ankara: Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Yayını.
Atabey, F. (2006). Karadeniz’de Türk donanması. Ankara: Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını.
Bal. N.-Atabey F. (2009). Türk deniz kuvvetleri bin yılın güncesinden seçmeler. İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.
Bilsel, M. Cemil. (1998). Lozan. C. II, İstanbul: Sosyal Yayınları.
Büyüktuğrul, A. (2006). Büyük atamız ve Türk denizciliği. İstanbul: Deniz Basımevi.
Büyüktuğrul, A. (1967). Cumhuriyet donanması (1923-1960). İstanbul: Deniz Basımevi.
Büyüktuğrul A. (1989). Atatürk ve Fatih’in deniz politikaları. IX. Türk Tarih Kongresi (21-25 Eylül 1981) Bildiri Kitabı-III, Ankara: TTK Basımevi, 2089-2102.
Büyüktuğrul A. (1973). Türkiye cumhuriyeti donanmasının ellinci yılı. Belleten, 148/37, 497-525.
Çevik, Z. (2018). Kocaeli’nin gururu Gölcük tersanesi: resmi belgeler ve İstanbul basınına yansımaları (1933-1960). Uluslararası Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli Tarihi –Kültürü Sempozyumu-IV Bildiri Kitabı, II, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayını, Kocaeli, 889-922.
Çoker, F. (1994). Bahriyemizin yakın tarihinden kesitler. Ankara: Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Basımevi.
Güvenç, S.- Barlas, D. (2010). Bir cumhuriyet kurumu yaratmak: Atatürk’ün donanması, 1923-1939. Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti, Ed. İsmet Akça, Evren Balta Paker, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 223-253.
Hergüner, M. (2011). İkinci dünya savaşı’nda Türk denizciliği. İstanbul: Kastaş Yayınevi.
Hergüner, M. (2003). Balkan savaşlarındaki denizciliğimiz ile Atatürk dönemi denizciliğimiz arasında bir karşılaştırma (II). Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 79, 113-118.
Hergüner, M. (2005). Atatürk’lü yıllarda denizciliğimiz. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 98, 93-101.
Gürdeniz, C. (2013). Hedefteki donanma. İstanbul: Kırmızı Kedi.
Kocatürk, U. (1999). Doğumundan ölümüne kadar kaynakçalı Atatürk günlüğü. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını.
Koraltürk, M. (2009). Türkiye’de gemi inşa sanayinin tarihsel gelişimi. Türk denizcilik tarihi II, [Ed. Zeki Arıkan-Lütfi Sancar]. İstanbul: Deniz Basımevi, 247-265.
Işın, İ.B. (2006). Cumhuriyet bahriyesi kronolojisi. İstanbul: Deniz Basımevi.
Metel R. (1966). Atatürk ve donanma. İstanbul: Deniz Basımevi.
Orhan M. (2020). 1081’den 2020’ye Türk denizciliği ve Atatürk’ün cumhuriyet donanması. Atatürk Haftası Armağanı, 47, 189-206.
Sancar E. (2009). Deniz kuvvetleri komutanlığının kurulması ve yeniden yapılanması. Türk denizcilik tarihi II, [Ed. Zeki Arıkan-Lütfi Sancar], İstanbul: Deniz Basımevi, 237-244.
Sezgin, G. (2007). İnönü dönemi (1938-1950) Türk denizciliği. Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Songur, F. (2022). Atatürk için Türk denizciliğinin anlamı ve erken cumhuriyet dönemindeki yansımaları. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 41, 141-177.
Uyanıker, F. (2022). Arşiv belgelerine göre II. dünya savaşı öncesinde Almanya’dan alınan denizaltılar. Mavi Atlas, 10 (1), 70-89.
Uyanıker, F. (2022). Cumhuriyetin onuncu yılında gemi jurnalleri ve arşiv belgeleri ışığında donanma manevraları. SEFAD, 48, 309-330.
Ünlü, R. (2009). Atatürk döneminde denizcilik. Türk denizcilik tarihi II, [Ed. Zeki Arıkan-Lütfi Sancar], İstanbul: Deniz Basımevi, 195-214.