Hıtat Geleneğine Modern Bir Katkı: Salih Ahmed Ali’nin Hıtatu’l-Basra Adlı Eseri ve Kaynakları

İlk Müslüman fetihleri sonrasında yeni kurulan şehirlerde bir kabile veya kabileler topluluğuna verilen isim olan hıtat kelimesi, sonraları bu şehirler ve mahallelerindeki bina ve yapıların tanıtımı için yazılan eserlere de ad olmuştur. Bilinen ilk hıtat kitabı Heyasem b. Adi tarafından yazılmış olmakla birlikte İbn Abdülhakem’den itibaren Mısırlı müelliflerin öne çıktığı bir alan haline gelmiştir. Mısır hıtat yazıcılığı geleneğini zirveye taşıyan ve ismi türle özdeşleşen Hıtatu’l-Makriziyye müellifi Makrizî olmuştur. Hıtat yazıcılığı türünün önemini, anlamak için Makrizî’nin eserinin yazılış amacına bakmak yeterlidir. Makrizî, Hıtat’ını Kahire’nin İslam dünyasının siyasi ve kültürel merkezi olduğu dönemde ulaştığı medeniyet seviyesini anlatmak için yazmıştır. Kısaca hıtat yazıcılığı İslam şehirlerinin ulaştığı medeniyet seviyesini anlatmayı, halkın durumunu ve o şehirle ilgili dağınık bilgileri bir araya getirmeyi ve o şehirle ilgili kaynak eserlerinin bilinmesini amaçlamıştır. Bu çalışmada, bu geleneğin devamı olarak Salih Ahmed Ali tarafından yazılan Hıtatu’l-Basra’nın tarihi değeri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Hıtatu’l-Basra geleneksel hıtat yazıcılığının bir devamı olmak üzere modern çağlarda kaleme alınan örnek bir çalışma olarak öne çıkmaktadır. Bu eserin kaynakları klasik kaynaklar ve modern kaynaklar şeklinde ikiye ayrılarak incelenmiştir. Eserin yazarı Salih Ahmed Ali, Arap-İslam Dünyasının ünlü tarihçilerinden olup kültür ve medeniyet tarihçiliğini öncelikli çalışma alanı olarak seçmiştir. Toplumsal ve ekonomik hayat ile şehir tarihçiliğine yoğunlaşmasında hocası Gibb’in yanı sıra ailesinin ticaretle uğraşması da rol oynamış olabilir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Tarihi, Hıtat, Basra, Salih Ahmed Ali, İslam şehirleri

A Modern Contribution to the Khitat Tradition: Salih Ahmad Al-Ali’s Khitat Al-Basra and Its Resource

The word "K̲h̲iṭaṭ", which was the name given to a tribe or a community of tribes in newly established cities after the first Muslim conquests, later became a name of the works written for the promotion of buildings and structures in these cities and their neighbourhoods. Whereas the first known book, K̲h̲iṭaṭ, was written by al-Haytham Ibn ‘Adī, it became an area where Egyptian authors came to the fore beginning with Ibn ʿAbd al-Ḥakam. Al-Maqrīzī was the author of al- Khiṭaṭi’l- Maqrīzī, whose name was identified with the genre and brought the tradition of Egyptian K̲h̲iṭaṭ writing to its peak. To understand the importance of the K̲h̲iṭaṭ type of writing, it is sufficient to look at the purpose of writing Al-Maqrīzī 's work. Al-Maqrīzī wrote his Khitat to describe the level of civilization that Cairo reached when it was the political and cultural centre of the Islamic world. In short, it aimed to tell the level of civilization reached by Islamic cities, to bring together the state of the people and scattered information about that city, and to know the source works about that city. In this study, the historical value of Khitatu'l- al-Basra, written by Salih Ahmad al-Ali as a continuation of this tradition, has been tried to be revealed. The importance of Khitat al-Basra stems from the fact that it evaluates the data in classical sources together with the findings of modern studies. In this respect, Khitatu'l- al-Basra stands out as an exemplary work written in modern times as a continuation of the traditional writing of the Khitatu'l. The sources of this work are divided into two as classical sources and modern sources. The author of the work, Salih Ahmad al-Ali, is one of the famous historians of the Arab-Islamic World and had chosen the historiography of culture and civilization as his primary field of study. In addition to his teacher Gibb, his family's dealing with commerce might play a role in his concentration on social and economic life and urban historiography.

Keywords:

Islamic history, Khitat, al-Basra, Salih Ahmad al-Ali, Islamic cities,

PDF

___

Ali Paşa Mübarek. (1980-2005). el-Hıtatü't-tevfikıyyeti'l-cedide li-Mısri'l-Kahire. Cilt. 20. Kahire: el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-Âmme li'l-Kitâb.
Ali, Salih Ahmed. (1953). Tanzimatü'l-ictimaiyye ve'l-iktisadiyye fi'l-Basra fi'l-karni'l-evvel el-hicri. Bağdad: Matbaatü'l-Maârif.
Ali, Salih Ahmed. (1986). Hıtatü'l-Basra. Bağdad: Matbuatü'l-Mecmai'l-İlmiyyi'l-Iraki.
Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Cabir. (1996/1417). Ensâbü'l-eşraf. (Riyaz Zirikli, Süheyl Zekkar thk). Beyrut: Dâru'l-Fikr.
Belâzürî. (1987). Fütuhu'l-büldan; (Ülkelerin Fetihleri). (Mustafa Fayda, trc.). Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı.
Caetani, Leone. (2020). İslam Tarihi. (Hüseyin Cahid Yalçın, çev.). Lütfiye Hacıismailoğlu, Sema Dinç (hzr.), (Cilt 2). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
Cahiz, Ebû Osman Amr. (1968). Beyân ve't-tebyin. (Cilt 4). Beyrut: Dârü'l-Fikr.
Cahiz. (1969). Kitâbü'l-hayevan. (Abdüsselam Muhammed Harun, thk). (3. bs), (Cilt 7). Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi.
Cahiz. (1981). Buhalâ. (Taha el-Haciri thk). (6. bs). Kahire: Dârü'l-Ma'ârif.
Durmuş, İsmail. (1995). Fahr. DİA (Cilt 12, s. 79). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Ebû Ubeyde, Mamer b. Müsenna (tarih yok). Kitâbü'n-nekaizi nekaizu cerir ve'l-ferezdak. (Anthony Ashley Beyan, ed.). (Cilt 3). Beyrut: Dâru Sadır.
Halife b. Hayyat. (1966). Kitabü't-tabakât. (Süheyl Zekkar, thk.). (Cilt 2). Dımaşk: Vizaretü's-Sekafe ve's-Seyyahe ve'l-İrşad ve'l-Kavmi.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed. (1958). İştikak. (Abdüsselam Muhammed Harun, thk.). Kahire: Mektebetü'l-Hanci.
İbn Hacer Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn. (1972/1392). İsabe fî temyizi's-sahabe. (Ali Muhammed Bicayi, thk.). Kahire: Dâru Nehdati Mısr.
İbn Hacer Askalani. (1995/1416). Lisanü'l-mizan. (M. Abdurrahman Maraşli, thk). (Cilt 1). Beyrut: Dârü İhyai't-Türasi'l-Arabi.
İbn Hallikan, Ebü'l-Abbas Şemseddin. (1968). Vefeyatü'l-a'yan ve enbau ebnai'z-zaman. (İhsan Abbas, thk). (Cilt 2). Beyrut: Dâru Sadır.
İbn Havkal, Ebü'l-Kâsım. (2014). 10. Asırda İslam coğrafyası. (Ramazan Şeşen, terc.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
İbn Hazm, Ebu Muhammed. (1987). Resailu İbn Hazm el-Endelüsi. (İhsan Abbas, thk.). (Cilt 2, bs. 2). Beyrut: Müessesetü'l-Arabiyye li'd-Dirasat ve'n-Neşr.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed. (1981). el-Maarif. (Servet Ukkaşe, thk.). Kahire: Dârü'l-Maârif.
İbn Kuteybe. (tarih yok). Uyûnü'l-ahbâr. (Cilt 4). Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi.
İbn Nedim, Muhammed b. İshak. (2019). Fihrist. (Ramazan Şeşen, çev.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
İbn Rüste, Ebû Ali Ahmed. (2017). Dünya coğrafyası: a'laku'n-nefise. (A.F. Eker, çev.). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
İbn Sa'd, Ebû Abdullah Muhammed. (1968/1388). Tabakatü'l-kübra. (İhsan Abbas, nşr.). (Cilt 1). Beyrut: Dâru Sadır.
İbnü'l- Fakîh, Ebû Bekr Ahmed. (1996/1416). Kitâbü'l-büldan. (Yusuf Hadi thk.). Beyrut: Âlemü'l-Kütüb.
İbnü'l-Esir, Ebü'l-Hasan İzzeddin. (1997/1418). Üsdü'l-gabe fî ma'rifeti's-sahabe. (Halil Me'mun Şiha, thk.). Beyrut: Dârü'l-Ma'rife.
İbnü'l-Irak, Numan b. Muhammed. (1973). Kitâbu ma'deni'l-cevâhir fî tarihi'l-Basra ve'l-Cezair. (Muhammed Hamidullah, thk.). İslamabad: Mecmaü'l-Buhusi'l-İslâmiyye.
İmadüddin İsfahani, Ebu Abdullah. (1978/1398). Haridetü'l-kasr ve ceridetü'l-asr: şuarai'l-Irak. (M. Behçet Eseri. thk ve şerh). (Cilt 4). Bağdad: Vizaretü's-Sekâfe ve'l-Fünun.
İpşirli, Mehmet. (1998). Hıtatü'l-Makriziyye. DİA (Cilt 17, s. 402-404). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
İstahri, Ebû İshak. (2015). Ülkelerin yolları. (Murat Ağarı, çev.). İstanbul: Ayışığı Kitapları.
Landau, Jacob M. (1996). Gıbb, Sir Hamilton Alexander Roskeen (1895-1971). DİA (Cilt 14). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Makkari, Muhammed b. Ahmed. (1969/1367). Nefhü't-tib (Cilt 4). Kahire: Matbaatü's-Saade.
Makrizî, Takiyyüddin. (2013/1434). Hıtatü’l-makriziyye. (Eymen Fuad Seyyid, thk.). London: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî (al-Furqan Islamic Heritage Foundation).
Matbai, Hamid. (2002). Müerrih Salih Ahmed Ali. Bağdad: Menşuratı beyti’l-hikme.
Muhammed Kürd Ali. (1983/1403). Hıtatü'ş-Şâm. Cilt. 6. Dımaşk: Mektebetü'n-Nuri.
Mukaddesi, Muhammed b. Ahmed. (2015). İslam coğrafyası (Ahsenü't-tekâasim). (D. Ahsen Batur, çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
Nasır Abdürrezzak Molla Casim. (2010). Müerrih Salih Ahmed Ali: Rihletü’t-tesis li menhecin ekadimiyyin li-diraseti’t-tarihi’l-Arabî. Beyrut: Merkezi’d-dirasati’l-vahdeti’l-arabiyyeti.
Nâsır-ı Husrev. (1994). Sefernâme. (Abdülvehhab Tarzî, çev.). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
Özel, Ahmet. (2019). Sâlih Ahmed el-Alî. DİA (Cilt ek2, s. 459-461). Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Pellat, Charles. (1960). Nouvel essai d'inventaire de'l oeuvre Ğâhizienne. (XXXI/2). 117-164. Arabica.
Râzî, Ahmed b. Abdullah b. Muhammed. (1989/1409). Târîhu Medîneti San'a. (Hüseyin b. Abdullah Amri, thk.). (3. bs.). Dımaşk: Daru'l-fikr.
Rosenthal, Franz. (1968). A History of Muslim historiography. Leiden: E.J. Brill.
Sührab. (1929). Acâibü'l-akalimi's-seb'a ila nihayeti'l-imare. (Hans V. Mzık, thk.). Leipzig: Adolf Holzhaussens.
Taberî, Muhammed b. Cerir. (1987). Tarihü'l-ümem ve'l-müluk. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
Yakut Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. (1995). Mu'cemül-büldan, (Cilt 5). Beyrut: Dâru Sadır.
Yiğit, İsmail. (1998). Hıtat. DİA (Cilt 17, s. 401-402). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Zehebi, Şemseddin M. (1982/1402). Siyeru a'lâmi'n-nübelâ. (Şuayb el-Arnaut, Salih es-Semer, thk.). (Cilt 11). Beyrut: Müessesetü'r-Risâle