Bizans İmparatorluğu ve İslâm Hilâfeti Arasında Paylaşılamayan Ada: Kıbrıs (28-353/648-965)

Hulefâ-yi Râşidîn (11-40/632-661) devrinde denizcilik faâliyetlerine çok sıcak bakılmamasına rağmen Suriye (Şâm) Vâlisi Muâviye b. Ebû Süfyân’ın (ö. 60/680) denizlerden gelebilecek tehlikelere yönelik endişeleri, 25 (645) yılında Bizans İmparatorluğu tarafından İskenderiye’ye yapılan çıkarmayla her Müslümanın hissedebildiği bir gerçeğe dönüştü. İslâm ordusunun denizlerde cihad faâliyetlerini yürütebilmeleri için daha önceden bulunduğu sefer talepleri müteaddid defa reddedilmesine rağmen ortaya çıkan yeni durumu iyi bir şekilde değerlendiren Muâviye, Hz. Osmân’dan (23-35/644-656) Kıbrıs’a harekât düzenlemek için müsâade istedi. Halifenin belirlediği şartlara uyması kaydıyla sefere çıkma iznini alan Muâviye, kendi kumandanlığında 28 (648-649) senesinde Kıbrıs’a 1.700 gemiden müteşekkil bir filoyla çıkarma düzenleyerek büyük bir galibiyet ve ganîmet elde etti. Bununla birlikte yapılan antlaşma şartlarına uyulmaması üzerine Kıbrıs Adası’na 33 (653-654) yılında 500 gemi ile ikinci bir sefer daha yapıldı ve bu harekâtın nihâyetinde adaya 12.000 kişiden müteşekkil askerî birlik yerleştirildi. Müslüman Arapların mezkûr yıllarda kazandığı iki zafer ile Akdeniz’de yeni bir devir başlamış ve 353 (965) senesinde Bizans İmparatorluğu’nun adayı ele geçirdiği zamana kadar Kıbrıs’ta ortak idâre (condominium) tesis edilmiştir. Bu çalışmada Hz. Osmân, Emevî (41-132/661- 750) ve Abbâsî Hilâfeti (132-656/750-1258) dönemlerinde gerçekleşen Kıbrıs çıkarmaları için yapılan hazırlıklar, düzenlenen seferler neticesinde vuku bulan hâdiseler, 353’e (965) kadar Bizans ile müşterek bir sûrette yürütülen adadaki ikili idâre yanında iki tarafın Kıbrıs Adası’na yönelik hâkimiyet mücâdelesi İslâm ve Hıristiyan kaynaklarının verdiği bilgiler ışığında kronolojik bir şekilde ele alınarak değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Kıbrıs Adası, Çıkarmalar, Hz. Osmân, Emevîler, Abbâsîler, Bizans İmparatorluğu, Müşterek İdâre

Cyprus (28-353 AH/648-965 AD): An Island Unable to be Shared Between the Byzantine Empire and the Islamic Caliphate

Despite the fact that maritime activities were not very warmly considered during the reign of the Rashīdūn Caliphate (11-40/632-661), the concerns the al-Shām [Syrian] governor Muʻāwiya b. Abī Sufyān (d. 60/680) had about the dangers that could come from the seas became a reality that every Muslim could feel with the landing of the Byzantine Empire in Alexandria in 25 AH (645). Muʻāwiya made a good assessment of the new situation and asked Caliph ʻUthmān b. ʻĀffān (23-35/644-656) for permission to organize an operation to Cyprus, despite his previous requests for an expedition to carry out djihādi [jihad] activities in the seas having been repeatedly rejected. Muʻāwiya did receive permission to go on an expedition, provided that he complied with the conditions set by the caliph, and organized a landing in Cyprus with a fleet of 1,700 ships under his command in 28 AH (648-649 AD), achieving a great victory and large amounts of plunder. However, once the terms of the treaty were abandoned, a second expedition was made to the island of Cyprus with 500 ships in 33 AH (653-654 AD). At the end of this operation, a military unit consisting of 12,000 people was placed on the island. With the two victories of the Muslim Arabs during this time, a new era began in the Mediterranean and condominium [joint administration] was established in Cyprus until the Byzantine Empire seized the island in 353 AH (965 AD). The present study chronologically examines and evaluates in the light of the information from Islamic and Christian sources the preparations for the Cyprus landings under Caliph ʻUthmān’s reign and during the Umayyad (41-132/661-750) and ʻAbbāsid (132-656/750-1258) Caliphates, the outcomes of these military campaigns, and the dual administration of the island with the Byzantine Empire until 353 AH (965), as well as both sides’ struggle for dominion over Cyprus.

Keywords:

Cyprus, landings, Caliph ʻUthmān, Umayyads, ʻAbbāsids, Byzantine Empire, Condominium,

PDF

___

el-Adevî, İbrahim A. “Neş’etü esâtîli’d-düveli’l-‛Arabiyye fî şarki’l-Bahri’l-Mütavassıt”. el-Mecelle 19 (1958): 37-44.
Agapius. Kitab al-̔Unvan-Histoire Universelle. Fransızca trc. Alexandre Vasiliev. II. Kısım. Patrologia Orientalis. VIII. Paris: 1912.
Aycan, İ. “Ebü’l-A‘ver”. DİA. X: 295. İstanbul: TDV, 1994.
Aydın, H. “Bizans Kaynağı Theophanes Confessor’un Kroniğinde Türkler: 284-813 (Açıklama, İnceleme, Değerlendirme)”. Yüksek Lisans tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü, 2013.
Belâzürî. Fütûhu’l-Büldân-Ülkelerin Fetihleri. Türkçe trc. Mustafa Fayda. İstanbul: 2013.
Beihammer, A. D. “Zypern und die Byzantinisch-Arabische Seepolitik vom 8. bis zum Beginn des 10. Jahrhunderts”. Aspects of Arab Seafaring: An Attempt to Fill in The Gaps of Maritime History. ed. Yacoub Yousef al-Hijji ve Vassilios Christides, içinde 41-62. Atina: 2002.
Beihammer, A. D. “The First Naval Campaign of the Arabs against Cyprus (649, 653): A Reexamination of the Oriental Source Material”. Graeco-Arabica IX-X. (2004): 47-68.
Brooks, E. W. “The relations between the empire and Egypt from a new Arabic Source”, Byzantine Zeitschrift 22/2. (1913): 381-391.
Brooks, E. W. “The Struggle With the Saracens (717-867)”. The Cambridge Medieval History. IV. içinde 119-138. New York: 1923.
Christides, V. The Image of Cyprus in the Arabic Sources. Nicosia: 2006.
Christides, V. “The Coastal Towns of Bilād al-Shām at the Time of the Rāshidūn (632-661). Defence and Trade”. Epeteris tou Kentrou Epistemonikon Ereunon 13-16 (1984-1987). Atina: 1988, 49-62.
Christides, V. “Arab-Byzantine Struggle in the Sea: Naval Tactics (7th-11th Centuries A. D.): Theory and Practice”. Aspects of Arab Seafaring: An Attempt to Fill in the Gaps of Maritime History. ed. Yacoub Yousef al-Hijji ve Vassilios Christides, içinde 87-103. Atina: 2002.
Christides, V. “The Second Arab Siege of Constantinople (717-718?): Logistics and Naval Power”. Bibel, Byzanz und Christlicher Orient. ed. D. Bumazhnov, E. Grypeou vd., içinde 511-535. Leuven: Peeters, 2011.
Christides, V. “Navies, Islamic”. Dictionary of the Middle Ages. IX: 73-78. New York: 1989. Clot, Andrê. Harun Reşid ve Abbasiler Dönemi. Türkçe trc. Nedim Demirtaş. İstanbul: 2007.
Constantine the Jew. De S. Constantino. ed. Hippolytus Delehaye ve Paulus Peeters. Acta Sanctorum. (Novembris) IV, Bruxellis: 1925.
Constantine Porphyrogenitus. De Administrando Imperio. İngilizce trc. R. J. H. Jenkins. Washington: 1967. Constantinos Porphyrogennetos. De Thematibus. ed. A. Pertusi. Citta del Vaticano: 1952.
Constantinos Porphyrogenitius. De Ceremoniis. İngilizce trc. Ann Moffatt-Maxeme Tall. The Book of Ceremonies. Leiden: Brill, 2012.
Demirkent, Işın. “Bizans”. DİA. VI: 230-244. İstanbul: TDV, 1996. Demirkent, Işın. “Kıbrıs (Tarih)”. DİA. XXV: 371-374. İstanbul: TDV, 2002.
Dikigoropoulos, A. I. “Cyprus ‘betwixt Greeks and Saracens’ A.D. 647-965”. Doktora tezi. Oxford University, 1961.
Dionysius of Tel-Mahré. The Seventh Century in the West-Syrian Chronicles. İngilizce trc. Andrew Palmer. Liverpool: 1993.
Dolley, R. H. “A Forgotten Byzantine Conquest of Kypros”, Bulletin de l’Academie Royale de Belgique. Classe des Lettres et des Sciences Morales et Politiques (5th Series) XXXIV (1948): 209-224.
Ebü’l-Ferec. Abû’l Farac Tarihi. Türkçe trc. Ömer Rıza Doğrul. I. Ankara: 1945.
Ebü’l-Fidâ. el-Muhtasar fî târihî’l-beşer. nşr. Muhammed Zeynuhum ‛Azab vd. I-II. Kahire: t.y. Ebü’l-Kāsım ibn Abdülhakem. Fütûhu Mısr ve’l-Mağrib. nşr. Abdülmüʻnim Âmir. Kahire: t. y.
Elijah Bar Shinajah (İngilizce Elias of Nisibis). La Chronographie d’Élie Bar-Ŝinaya. Fransızca trc. Louis- Joseph Delaporte. Paris: 1910.
Elmakias, A. The Naval Commanders of Early Islam. İngilizce trc. Limor Yungman. Gorgios Press: 2018.
Eutychius Patriarchae Alexandrini. Annales. Latince trc. Pococke. CXI. Patrologia Graeca, Paris: 1863. Fahmy, ʻA. M. Muslim Sea-Power in the Eastern Mediterranean from the Seventh to the Tenth Century A.D. (Studies in Naval Organisation). London: 1950.
Fayda, M. “Cerâcime”. DİA. VII: 389-390. İstanbul: TDV, 1993.
Geçer, Alper. “Theophanes Confessor’un Kronik’inde İslam Sonrası Dönemde Araplar (M.S. 602-813)”. Yüksek Lisans tezi. Bilecek Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
Gregoire, H. ‘‘Saint Demetrianos, évêque de Chytri (ile de Chypre)’’. Byzantinische Zeitschrift XVI (1907): 204-240.
Groot, A. H. De. “Ḳubrus”. EI2. V: 301-309. Leiden: Brill, 1986. Gürsoy, C. R. “Kıbrıs”. DİA. XXV: 370-371. Ankara: TDV, 2002.
Hamîdullah, Muhammed. Muslim Conduct of State. Lahore: 1977.
Hill, George. A History of Cyprus. I. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
Hourani, G. F. Arab Seafaring. Princeton: 1995.
Ioannes (John) Kaminiates. The Capture of Thessaloniki. İngilizce trc. David Frendo ve Athanasios Fotiou. Perth: 2000.
Itinera Hierosolymitana et Descriptiones Terrae Sanctae: Bellis Sacris Anteriora. ed. Titus Tobler-Augustus Molinier. I. Geneva: 1879.
İbn Asâkir. Târîhu medîneti Dımaşk, nşr. Muhibbüddin Ebî Saîd Ömer b. Garâme el-Amrevî. XXVI. Beyrut: 1995. İbn Aʻsem el-Kûfî. Kitâbü’l-Fütûh. nşr. ʻAli Şîrî. II. Beyrut: 1411.
İbn Haldûn. Mukaddime. Türkçe trc. Süleyman Uludağ. I. İstanbul: 2005.
İbn Havkal. Sûretü’l-Arz. Türkçe trc. Ramazan Şeşen. 10. Asırda İslâm Coğrafyası. İstanbul: 2014. İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. Türkçe trc. Mehmet Keskin. VII, X. İstanbul: 1994.
İbn Nübâte. Serhu’l-ʻUyûn fi Şerh-i Risâle-i İbn Zeydûn. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: 1964. İbn Rüşd. el-Beyân ve’t-Tahsîl. nşr. Muhammed el-Arâyişî ve Ahmed el-Hebâbî. XVII. Beyrut: 1988.
İbn Tağrîberdî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire. nşr. Heyet. I-II. Kahire: t. y.
İbnü’l-Esîr. İslâm Tarihi İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-târih Tercümesi. Türkçe trc. Beşir Eryarsoy. II. İstanbul: 1986. İbnü’l-Esîr. İslâm Tarihi İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-târih Tercümesi. Türkçe trc. Ahmet Ağırakça. III. İstanbul: 1986. İbnü’l-Esîr. İslâm Tarihi İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-târih Tercümesi. Türkçe trc. Yunus Apaydın. V. İstanbul: 1986. İbnü’l-Esîr. İslâm Tarihi İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-târih Tercümesi. Türkçe trc. Abdullah Köşe. VI. İstanbul: 1986. İstahrî. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik. Türkçe trc. Murat Ağarı. Ülkelerin Yolları. İstanbul: 2015.
Jenkins, R. J. H. “The Mission of St. Demetrianus of Cyprus to Bagdad”. Studies on Byzantine History of the 9th and 10th Century. içinde 367-275. London: 1970.
Jenkins, R. J. H. “A Note on the “Letter to The Emir” of Nicholas Mysticus”. Studies on Byzantine History of the 9th and 10th Century. içinde 399-401. London: 1970.
Jenkins, R. J. H. “Cyprus between Byzantium and Islam A. D. 685-965”. Studies on Byzantine History of the 9th and 10th Century. içinde 1006-1014. London: 1970.
John Skylitzes. A Synopsis of Byzantine History 811-1057. İngilizce trc. John Wortley. Cambridge: 2010.
Kazhdan, Alexander. “Constantine the Jew”. The Oxford Dictionary of Byzantium. I:506-507. New York- Oxford: Oxford University Press, 1991.
Khalilieh, H. S. Islamic Maritime Law-An Introduction. Leiden: Brill, 1998.
Kılıç, Ü. “Yezid b. Muaviye”. Doktora tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999. el-Kindî. Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât. nşr. R. Guest. Kahire: t.y.
Koçhan, N. “Kyzikos, Hellespontus’ta Bir Eyalet Merkezi”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 31 (2013): 69-91.
Koçuk, İ. “İznik Bizans Devleti Tarihi Kuruluş Devri (1204-1214)”. Yüksek Lisans tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
Kudâme b. Caʻfer. Kitâbü’l-Harâc. Türkçe trc. Ramazan Şeşen. İstanbul: 2018.
Kyrris, Costas P. “The Nature of the Arab-Byzantine Relation in Cyprus from the Middle of the 7th to the Middle of the 10th Century A. D.”. Graeco-Arabicas III, (1984): 149-175.
Leo VI. The Taktika of Leo VI. İngilizce trc. George T. Dennis. Washington: 2010.
Lewis, Archibald R. Naval Power and Trade in the Mediterranean A. D. 500-1100. Princeton-New Jersey: 1951. Lewis, Archibald R. ve Timothy J. Runyan. European Naval and Maritime History, 300-1500. Bloomington: 1990. Lewis, Archibald R. “Byzantine and Moslem Shipping in the Mediterranean, 500-1250”. The American Neptune 47 (1987): 157-167.
Makdisî. Ahsenü’t-tekasîm fî maʿrifeti’l-ekalîm. Kahire: 1991.
Makrîzî. el-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi-(fî) zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. nşr. Muhammed Zeynühüm ve Mediha eş-Şarkāvî. I. Kahire: 1998.
Mazzaoui, M. M. “The Conquest of Alexandria according to the Early Arab Historians: A Critical Appraisal”. Graeco-Arabica V (1993): 167-175.
Mesʻûdî. Mürûcü’z-zeheb ve meʿâdinü’l-cevher (fî tühafi’l-eşrâf mine’l-mülûk ve ehli’d-dirâyât). nşr. Kemâl Hasan Merʻî. IV. Beyrut: 2005.
Metcalf, D. M. Byzantine Cyprus 491-1191. Nicosia: 2009.
Nicholas I Patriarch of Constantinople Letters. İngilizce trc. R. J. H. Jenkins ve L. G. Westerink. Washington: 1973.
Nikephoros Patriarch of Constantinople. Short History. Metin-Tercüme-Açıklamalar Cyril Mango. Washington: 1990.
Nüveyrî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. nşr. Necib Mustafa Fevvaz-Hikmet Kışli Fevvaz. XIX, XXI. Beyrut: 2004.
Odetallah, R. K. “The Two Arab Conquests of Alexandria (22/642 and 25/645)”. Treasures of Arab-Byzantion Navigation. içinde 108-114. Atina: 2004.
Ostrogorsky, G. Bizans Devleti Tarihi. Türkçe trc. Fikret Işıltan. Ankara: 1999.
Özkaya, H. “Kıbrıs’ta Hâkimiyet Mücadelesi (648-1571)”. Yüksek Lisans tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2015.
Öztürk, M. “Fâtımîler’in Deniz Gücü ve Akdeniz Hâkimiyeti”. Doktora tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
Öztürk, M. “Bar Hebraeus’un Kronografyası’nda Denizler Bahsi (Akdeniz-Kızıldeniz-Basra Körfezi-Karadeniz)”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 14/2. (2019): 605-622.
Öztürk, M. “«İhtiyat mı? Korku mu?» Hz. Ömer’in (13-23/634-644) Deniz ve Denizciliğe Bakışı”. Tarih Dergisi 72. (2020): 21-43.
Öztürk, M. “Hz. Osmân Dönemi (23-35/644-656) Denizcilik Faaliyetleri”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. 18 (2021): 195-230.
Öztürk, M. “Müslüman Arapların Selânik Kuşatması ve Zaptı (904)”, İstanbul Üniversitesi Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi. ed. Murat Öztürk. 37 (2021): 17-44.
Öztürk, M. “Emevîler (41-132/661-750) Döneminden 353 (965) Yılına Kadar İslâm Donanmasının Kıbrıs’a Düzenlediği Seferler ve Adadaki Müşterek Hâkimiyete Dâir Bâzı Tespitler”. ed. Zeki AKÇAM. Fethinin 450. Yılında Kıbrıs Adası. içinde 17-46, İstanbul: 2022.
Paulus Diaconus. Historia Miscella. ed. J. P. Migne. kısım I, Patrologia Latina, XCV. Pirenne, H. Ortaçağ Kentleri. Türkçe trc. Şadan Karadeniz. İstanbul: 2000.
Pirenne, H. Hz. Muhammed ve Charlemagne. Türkçe trc. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: 2006.
Planhol, X. D. “Islam and the Sea, The Causes of a Failure”. Interpreting Islam. ed. Hastings Donnan, içinde 130-149. London: 2002.
Pryor, J. H. ve Elizabeth M. Jeffreys. The Age of ΔPOMΩN, The Byzantine Navy ca 500-1204. Leiden: Brill, 2006.
Runciman, S. “Deniz Kuvvetinin Ortaçağ Tarihindeki Rolü”. III. Türk Tarih Kongresi (Ankara 15-20 Kasım 1943). içinde 156-164. Ankara: 1948.
Rûsan, M. A. “Neş’etü tatavvuri’l-ustûli’l-İslâmî fi zamâni Halife Osmân b. Affân”, Mecelletü Mişkât li’l- ʻUlûmî’l-İçtimaiyye ve’l-İnsaniyye 2/1. (2015): 57-86.
Sâlim, A. Târîhu’l-Bahriyyeti’l-İslâmiyye fi Mısr ve’ş-Şâm. Beyrut: 1981.
Sebeos. The Armenian History Attributed to Sebeos. İngilizce trc. ve notlar, R. W. Thomson. tarihî hadiselerle ilgili yorumlar, James Howard-Johnston. Liverpool: 1999.
Süryânî Mihail. Chronique de Michel le Syrien-Patriarche Jacobite d’Antioche (1166-1199). Fransızca trc. J. B. Chabot. II. Paris: 1901.
Şahin, Seyhun. “VI. ve VII. Yüzyıllarda Kıbrıs”. Yüksek Lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Wiet, G. L’Egypte Arabe. Paris: 1937.
Wolff, Robert Lee. “Romania: The Latin Empire of Constantinople”. Speculum XXIII-I. (1948): 1-34. Taberî. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk. nşr. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim. IV, VI, VII, VIII. Kahire: t. y. Theophanes Confessor. The Chronicle of Theophanes, An English Translation of Anni Mundi 6095-6305 (A. D. 602-813). İngilizce trc. Harry Turtledove. Philadelphia: 1982.
Theophanes Confessor. Chronographia. İngilizce trc. Cyril Mango-Roger Scott. Oxford: 1997. Umar, Bilge. Türkiye’de Tarihsel Adlar. İstanbul: 1993.
Thompson, Ambler. Guide for the Use of the International System of Units (SI). Gaithersburg: 2008. Yahyâ b. Saîd el-Antâkî. Târîhu’l-Antâkî. nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Trablus: 1990.
Yaʻkūbî. Târîhu’l-Yaʻkūbî. nşr. Muhammed Sâdık Bahrülulum. II. Necef: 1964. Yâkūt el-Hamevî. Mu‘cemü’l-büldân. nşr. Heyet. III. Beyrut: 1977.
Zavagno, Luca. “Two hegemonies, one island: Cyprus as a “Middle Ground” between the Byzantines and the Arabs (650-850 A. D.)”. Reti Medievali Rivista 14/2. (2012): 1-31.