1880-81 Tarihli Yemen Salnamesinde Marib Antikaları: İsmail Hakkı Paşa’nın Valiliği Döneminde Yemen’den İstanbul’a Gönderilen Arkeolojik Eserler

1840 yılında eyaletlere gönderilen ve Osmanlı topraklarındaki “asar-ı atika”nın tespiti ile kıymetli olanlarının İstanbul’a ulaştırılması emrini içeren bir genelge, eski eserleri koruma ve kayıt altına alma girişiminin temelidir. Devletin vilayetlerde yürütülen kamu işlerine ait verilerini içeren en önemli eserler, yıllıklardır. Salname adı verilen bu eserlerde, idarecilerin bulundukları bölgelerdeki eski eserleri tespit etmeye ve bunları toplamaya çalıştıkları görülmektedir. Arkeolojik eserlere ilişkin bilgi ve görsellerin nadir görüldüğü salnameler arasında 1880-1881 tarihli Yemen Vilayeti Salnamesi müstesna bir yere sahiptir. Çalışmada Yemen özelinde “asar-ı atika” toplanmasına ait ilk verilerin, bu salnamede “Marib Antikaları” başlığı altında eser görselleri ile birlikte yer aldığı tespit edilmiştir. Çalışmanın ana eksenini, Sana ile Marib bölgeleri örneğinde Yemen Valisi İsmail Hakkı Paşa tarafından bölgeden toplanan eserler, eser özelliklerinin yer aldığı ve makalede sadeleştirilerek verilen “Marib Antikaları” bölümü içeriği, eserlerin Yemen’den İstanbul’a gönderilmesi hakkındaki arşiv belgeleri ile Müze-i Hümayun İdari Müdürü Kadri Bey ve Mütercim Mortmann’ın bu eserler üzerinde yaptıkları ilk tespitleri içeren arşiv belgeleri verileri oluşturmaktadır. Bahsedilen eserlerin bazılarının bugün İstanbul Arkeoloji Müzesi Eski Şark Eserleri Koleksiyonunda bulunuyor olması konuyu daha da ilgi çekici kılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Arkeoloji, Yemen Vilayeti, Asar-ı Atika, Osmanlı Arkeolojisi, İsmail Hakkı Paşa.

Marib Antiquities in the Ottoman Yearbook of Yemen from 1880-81: Archaeological Artifacts Sent from Yemen to Istanbul During Ismail Hakkı Pasha’s Governorship

The circular sent to the provinces in 1840 pertaining to identifying the asar-ı atika [artifacts] in the Ottoman lands and ordering the valuable ones to be delivered to Istanbul was the basis of the attempt to protect and record ancient artifacts. Ottoman yearbooks (salname) are the most important works containing data about the public works the empire carried out in the provinces. These works show how administrators had tried to identify and gather the ancient artifacts in their regions. The Ottoman yearbook for Yemeni Province dated 1880-1881 has an exceptional place among the yearbooks containing rarely seen information and visuals on archaeological artifacts. This study brings to light the first data on the collection of asar-ı atika in Yemen that are included in this yearbook under the heading of Marib Antiques, alongside drawings of the works. The study mainly revolves around the contents in the Marib Antiques section, which include the artifacts the Yemen Governor İsmail Hakkı Pasha had collected from the region in the example of the Sana and Marib regions, and provides simple descriptions of the features of the artifacts, archival documents about the transfer of artifacts from Yemen to Istanbul, and archival documents about the first determinations the Müze-i Hümayun [Imperial Museum] Administrative Director Kadri Bey and the translator Mortmann made regarding these artifacts. The subject matter is compelling due to some of the mentioned artifacts being found in the Collection of Ancient Orient Artifacts at the Istanbul Archaeology Museum.

Keywords:

Archeology, Yemen Province, Asar-ı Atika (Artifacts), Ottoman Archaeology, Ismail Hakkı Pasha,

PDF

___

Algül, Hüseyin. “Himyerîler.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18: 62-63. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998. google scholar
Arıkantürk, A. Özkan. Sikkeler Işığında Antik Kentler. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları, 2022. google scholar
Aqil, Azza Ali ve Sabina Antonini. Bronzi Sudarabici Di Periodo Pre-Islamico. Roma: IsIAO. 2007. google scholar
Barlak, Yasemin. “İsmail Hakkı Paşa’nın valiliği Döneminde Yemen’de Hamidiye Askerî Teşkilâtının Kuruluşu.” AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi 8/22 (2020): 349-61. google scholar
Büyükcoşkun, Kudret. “Arabistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3: 248-252. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991. google scholar
Çağrıcı, Mustafa. “Arap”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8: 317-319. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991. google scholar
Çelik, Zeynep. Asar-ı Atika: Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeoloji Siyaseti. Çeviren Ayşen Gür. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2016. google scholar
Dilbaz, Burcu Kutlu. “Anadolu’daki Arkeolojik Kazılar (1860-1910).” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2014. google scholar
--------, Osmanlı Devletinin Arkeoloji Politikası. İstanbul: Okur Tarih, 2018. google scholar
Eldem, Edhem. “Huzurlu Bir İlgisizlikten Sıkıntılı Bir Kaygıya: Osmanlıların Gözünde Eski Eserler, 17991869”, Geçmişe Hücum, Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeolojinin Öyküsü, 1753-1914. Hazırlayan Edhem Eldem Zainab Bahrani, Zeynep Çelik. İstanbul: Salt Yayınları, 2011, 281-328. google scholar
Erdoğan, Nihat. Doğu Roma Sikkeleri. Mardin: Mardin Müze Müdürlüğü Yayınları, 2015. google scholar
Eski Şark Eserleri Müzesi. Hazırlayan Edibe Uzunoğlu vd. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu. google scholar
Eyice, Semavi. “Mordtmann, Andeas David (Oğul)”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 5: 490-91, İstanbul: Kültür Bakanlığı & Tarih Vakfı, 1994. google scholar
Harman, Ö. Faruk. “Arim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3: 373-74, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991. google scholar
Hitti, Philip K. Siyasal ve Kültürel İslam Tarihi 1-2. Hazırlayan Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989. google scholar
Kemal, M. “Memalik-i Osmaniye’de Asar-ı Atika ve Nefise-i İslamiye Hırsızlığı”, Bilgi Mecmuası, 1, no.5, 535-537, Dersaadet: Mart 1329/Mart 1913. Erişim Tarihi: 10 Mart 2022. http://isamveri.org/pdfosm/ D00872/1329_5/1329_5_KEMALM.pdf google scholar
Korotayev, Andrej Vitalyevich. Pre-Islamic Yemen: Socio-olitical Organization of the Sabeans Cultural Area in the 2nd and 3rd Centuries AD. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1996. google scholar
Kurt, Halil. “Yemen”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 400-401, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013. google scholar
Oğuzhan, İsmail. “İstanbul Arkeoloji Müzeleri Eski Şark Eserleri Müzesi’nde Teşhir Edilen İslâmiyet Öncesi Arabistan Koleksiyonu Eserlerinin Tahlili”, ArAn (Archivum Anatolicum) 15/2 (2021): 465-511. google scholar
Ortakcı, Halil. “İslamiyet’in Doğuşuna Kadar Himyerîler”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2014. google scholar
Ortaylı, İlber. “Tanzimat’ta Vilayetlerde Eski Eser Taraması”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi”, 6: 1599, İstanbul: İletişim Yayınları, 1985. google scholar
Osman Hamdi, Musee Imperial Ottoman: Antiquites Himyarites et Palmyreniennes Cataloque Sommaire. Constantinople: Mihran Imprimeur, 1895. google scholar
Önge, Mustafa. “Kültür Mirasını Tanımlamak İçin Türkiye’de Kullanılan İlk Özgün Terim: Âsâr-ı Atîka”, Avrasya Terim Dergisi 6/1 (2018): 8-14. google scholar
Paksoy, İ. Günay. “Bazı Belgeler Işığında Osmanlı Devleti’nin Kültür Mirası Politikası Üzerine Düşünceler”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi, hazırlayan Zeynep Rona içinde 201-221. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1993. google scholar
Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları. Hazırlayan M. Şener, S. Dutoğlu. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017. google scholar
Shaw, Wendy M.K. Osmanlı Müzeciliği: Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi. Çeviren Esin Soğancılar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020. google scholar
Sütçü, Tevfik. “Sosyal Bilimlerde Araştırma Kaynağı Olarak Almanaklar, Salnameler ve Yıllıklar”, İlmi Araştırmalar 18 (2004): 79-92. google scholar
Tomar, Cengiz. “Yemen”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 43: 401-406, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013. google scholar
Tuzcu, Kemal. “İslamiyetten Önce Arap Yazısı”, Uluslararası Dördüncü Ortadoğu Semineri: İlkçağlardan İslamiyetin Doğuşuna Kadar Ortadoğu (Elazığ 29-31 Mayıs 2009) Bildiriler, Hazırlayan Mustafa Öztürk ve Enver Çakar içinde 207-227. Elazığ: Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi, 2011. google scholar
Yemen Salnamesi. Hazırlayan Hamid Vehbi. Yemen: Sana’a Yemen Vilayet Matbaası, 1298. Erişim 2 Şubat 2022. https://kutuphane.ttk.gov.tr/resource?itemId=302136&dkymId=55281. google scholar
Yemen Salnamesi. Hazırlayan Hasan İlmi ve Hüseyin Hüsnü. Yemen: Sana Matbaası, 1304. google scholar
Zimmerle, W.Gerard. “Frankincense and Its Arabian Burner”, All Things Arabia: Arabian Identity And Material Culture, editör Ileana Baird, Hülya Yağcıoğlu içinde 23-42. Boston: Brill, 2021. google scholar Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT) 1309/2, 11 Zilkade 1285 (23 Şubat 1869). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT) 18/71, 11 Rebiülevvel 1291 (28 Nisan 1874). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS) 65/3065.1, 21 Muharrem 1297 (4 Ocak 1880). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade Dahiliye (İ.DH) 819/66053, 19 Teşrinisani 1296 (1 Aralık 1880). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade Dahiliye (İ.DH) 857/68667, 17 Şaban 1299 (4 Temmuz 1882). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ) 8/84.1.2, 29 Zilhicce 1300 (31 Ekim 1883). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Teşrifat-ı Umumiye (Y.PRK.TŞF) 1/33.1, 15 Şubat 1296 (27 Şubat 1881). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade Dahiliye (İ.DH) 1039/81716.1, 10 Haziran 1303 (22 Haziran 1887). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Babıali Evrak Odası (BEO) 35/2598.3, 24 Zilhicce 1309 (20 Temmuz 1892). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Babıali Evrak Odası (BEO) 106/7896.1, 24 Rebiülahir 1310 (15 Kasım 1892). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Babıali Evrak Odası (BEO) 134/10006.2, 15 Cemaziyelahir 1310 (4 Ocak 1893). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.HR) 20/1, 4 Cemaziyelahir 1312 (3 Aralık 1894). google scholar
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Şifre Kalemi (DH.ŞFR) 235/5, 12 Nisan 1315 (24 Nisan 1899). google scholar
https://heidicon.ub.uni-heidelberg.de/detail/888736, Erişim: 19 Nisan 2022. google scholar
https://heidicon.ub.uni-heidelberg.de/detail/889339, Erişim: 19 Nisan 2022. google scholar
https://heidicon.ub.uni-heidelberg.de/detail/925733, Erişim: 19 Nisan 2022. google scholar
https://heidicon.ub.uni-heidelberg.de/detail/987702, Erişim: 19 Nisan 2022. google scholar
https://heidicon.ub.uni-heidelberg.de/search?p=112&ot=objekte, Erişim: 19 Nisan 2022. google scholar
https://www.coinarchives.com/a/results.php?search=Athens+Tetradrachm+Owl, Erişim: 25 Nisan 2022. google scholar