Svitlana BİLYAYEVA, Anatoliy KARASEVYCH, Sergei KUTSENKO

Tarihsel ve Arkeolojik Araştırma Sonuçlarına Göre Ukrayna’da Selçukluların Maddi Kültürü

20 ve 21. yüzyılın son on yılları boyunca yapılan büyük ölçekli tarihi ve arkeolojik araştırmaların bir sonucu olarak, Ukrayna topraklarında Selçuklular’ın maddi kültürel mirası dahilinde çok sayıda eser/kalıntı keşfedilmiştir. Bunların gelişim aşamaları, ana etki alanları ve tezahürlerinin özellikleri belirlenmiştir. İlk aşama Oğuzlar’ın 11. yüzyılın ortalarında Güney Rus knezliklerinde ortaya çıkışından itibaren 13. yüzyılın ilk yarısına kadar olan dönemi kapsar. Bu dönem Selçuklu etkisi, Kiev Knezliği anıtsal mimari anıtlarının uygulamalı sanatında ve dekoratif üslubunda izlenebilmektedir. Bir sonraki aşamada, 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren 15. yüzyılın sonuna kadar, Selçuklular’ın etkisi, Moğol İmparatorluğu’nun Karadeniz bölgesinin, Kırım Hanlığı’nın, Litvanya ve Rus Büyük Dükalığı’nın maddi kültürünün geniş alanını etkilemiştir. Bu dönemin parlak örnekleri, Mamai Surka Mezarlığı’ndaki (Zaporojye bölgesi) eserler, Doğu Podillya, Güney Ukrayna ve Kırım (Torgovıtsya, Yurkivka, Solhat) şehir ve kalelerinin anıtsal mimarisinin örnekleridir. Selçuklu mimari üslubunun son keşfi, 14-16. yüzyıl Tyahın Kalesi’nin (Herson bölgesi) giriş kapısının duvarını süsleyen bir taş oymadır. 15. yüzyılın sonundan itibaren 18. yüzyılın sonuna kadar Selçuklu mirası, Osmanlı İmparatorluğu’nun kuzey vilayetlerinin maddi kültürünün bir parçası haline gelmiş ve Kuzey Karadeniz kıyısındaki anıtlarda geniş çapta yayılmıştır. Selçuklular’ın maddi kültürü, Avrasya’nın başarılarını, Orta Çağ uygarlıklarını ve erken moderniteyi birbirine bağlayan bir tür kültür köprüsü olarak belirmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kiev Knezliği, Kırım Hanlığı, Osmanlı Devleti, Türk-Doğu Slav ilişkileri, Torklar-Oğuzlar

Seljuk’s Material Culture in Ukraine According to the Results of Historical and Archaeological Research

As a result of massive historical and archaeological investigations of the last decades of the 20th and 21st centuries, numerous samples of the material cultural heritage of the Seljuks were discovered in Ukraine. The researchers identified the stages of its development, main spheres of influence and features of manifestations. The first stage covers the period from the appearance of Oghuz on the territory of the Southern principalities from the middle of the 11th century to the first half of the 13th century. At this time, Seljuk influence can be traced in the applied art and decorative style of monumental architecture of Kyiv Rus. At the next stage - from the second half of the 13th century to the end of the 15th century, the influence of the Seljuks affected a wide range of material culture in the Black Sea region of the Mongol Empire, the Crimean Khanate, the Grand Duchy of Lithuania and Rus. Bright examples of this time are artifacts from the cemetery of Mamay Surok (Zaporizhzhia region), examples of monumental architecture in cities and fortresses of Eastern Podillya, Southern Ukraine and the Crimea (Torhovytsia, Yurkivka, Solkhat). The last discovery of Seljuk architectural style is a stone carving that adorned the wall of the entrance gate of the Tiahyn fortress in the 14th-16th centuries (Kherson region). From the end of the 15th century to the end of the 18th century Seljuk heritage became a part of the material culture in the Northern Provinces of the Ottoman Empire and was widespread in the monuments of the Northern Black Sea Coast. The material culture of the Seljuks became a kind of cultural bridge that combined the achievements of Eurasia, the civilizations of the Middle Ages and early modernism.

Keywords:

Kyiv Rus, the Crimean Khanate, the Ottoman Empire, Turkic-East Slavic contacts, Torks-Oghuzes,

PDF

___

Akchurina-Muftiieva, N. M. (2008), Dekoratyvno-prykladne mystetstvo krymskykh tatar XV - persha polovyna XX s.: (Etapy rozvytku, typolohiia, stylistyka, khudozhni osoblyvosti): monohrafiia / N.M. Akchurina-Muftiieva; [Vidp. vyssh. ucheb. zaved. «Krymsk. inzh.-ped. un-t »; In-t yskusstvovedenyia, folklorystyky i etnolohii im. M. Rylskoho NAN Ukr. ; otv. za vyp. N.R. Karamanov]. Simferopol: Simferopol. hor. pidkazka., 392.: il., Vkl. l. 32 (il).
Arık, R. & Arık, O. (2007), Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Selçuklu Ve Beylikler Çağı Çinileri. İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları.
Avṣar, L. (2012), Kubadabad Çinilerindeki Hapri-Siren Figürünün İzini Sürerken. Akademik Bakiṣ Dergisi. 31, 1- 21.
Beliaeva, S. - Bubenok, O. - Hundohdyev, O. - Dryha, Y. - Mavryna, O. (2018) Ohuzy na rubezhakh Yuzhnoi Rusy / Ynstytut vostokovedenyia ym. A. E. Krymskoho NAN Ukrainy. K, 223.
Beliaiev, L.A. (2016), Islamskyi Skhid i formuvannia materialnoi kultury Moskovskoi Rusi: o metodychnykh pidkhodakh do otsinky, Povolzka arkheolohiia. № 2, 18‒43.
Bokyi, N.M., Kozyr, I.A., Pozyvai, T.D. (2007), Arkheolohichni doslidzhennia zolotoordynnykh pamiatok v baseini Syniukhy, Nove doslidzhennia pamiatok kozatskoi doby v Ukraini. 414-423.
Borysov, A.V. (2020), Davnoruske Porosiia. Systema zaselennia: avtoreferat dysertatsii na zdobutti naukovoho stupenu kandydatury istorychnykh nauk: spets.07.00.04 «Arkheolohiia», NAN Ukrainy, In-t arkheolohii. K., 16.
Bulut, L. (2000), Samsat Ortaçağ Seramikleri (luster ve siraltilar).Izmir: Ege Üniversitesi.
Erginsoy, U. (1988), Maden sanati. Anadolu Selcuklu mimari suslemesi ve el sanatlari. Arkhitekturnoe oformlenie i prikladnoe iskusstvo v seldzhukskoi Anatolii. Izdeliia iz metalla. Ankara: T. I. Bankasi Kultur Yayinlari, 2-e izd. 236.
Fedorov-Davydov, H.A. (1966), Kochevnyky Skhidnoi Yevropy pid vladoiu zolotoordynskykh khaniv. Arkheolohichni pam’iatnyky. M .: 276.
Humilev, L.N. (1993v), Drevnia Rus i Velyka skhodynka. M .: Mysl, 336.
Husein-Zade, R.A. (2013), Seldzhukska epokha istorii Kavkaza. Moskva, 184.
Ivakin, H. Yu. (1996), Istorychnyi rozvytok Kyieva XIII - seredynnyi` XVI st. K., 272.
Ivanchenko, L. Y. (2009), “Bratia” tiurkskykh seldzhukov, prozhyvaiushchye na terrytoryy reky Ros. Literature and culture of the Seljuk epoch. Ashgabat, 389.
Kolybenko, O., Kolybenko, O. (2006), “Svoi pohany” Pereiaslavshchyny (do problemy lokalizatsii mists poselen pereiaslavskykh torkiv). Slovianski obrii. Kyiv, 113-116.
Korzukhyna, H.F. (1954), Russkye klady IX–XIII vv. M .: Izdatelstvo Akademyia nauk RSR, 226.
Kovalenko, V. P., Sytyi Yu. M. “Svoi pohany” Chernihivskykh kniaziv. Starodavnii. Iskorosten i slovianski hrady VIII–Kh st. – K., 2004. – 121–138.
Kravchenko, A.A. (1986), Srednevekovyi Belhorod na Dnestre (konets XIII-XIV v.). AN URSR, Odes. arkheol. muzei. K: Nauk. dumka, 124.
Krymskyi, A. (1996), Istoriia Turechchyny:: zvidky pochalasia Osmanska derzhava, yak vona zrostala i rozvyvalasia i yak dosiahla apoheiu vnaslidok slavy y mozhlyvosti, Kyiv, 287.
Kuklina, I. V. (1985), Etnoheohrafiia Skifii za antychnym dzherelom. L.: Nauka, 205.
Letopis muzeia za 1914 hod (1916), Vyp. 6. Sost. Hoshkevych, V. Y., Kherson: Izd. Hor. Upr., 48.
Makarova, T.I. (2000), Styleobrazovanye v ornamente Drevnei Rusy. Arkheolohyia vostochnoevropeiskoi lesostepi. Vyp. 14: Evraziiskaia step i lesostep v epokhu ranneho srednevekovia. Voronezh, 123-129.
Na rozi dvokh svitiv. Istorychna spadshchyna Ukrainy ta Lytvy na terytorii Khersonskoi oblasti. Monohrafiia. Kolektyv avtoriv: Beliaieva S., Hulenko K., Fialko O., Yevliev M., Hrabovska O., Manihda O. ta in – Kyiv-Kherson, 72.
Öney, G. (1992), Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Architectural Decoration and Minor Arts in Seljuk Anatolia. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 291.
Pletneva, S.A. (1973), Drevnosti Chernykh Klobukov. SAI. Vyp. E1-19. Moscow, 96.
Prytsak, O. (2007), Koly i kym bulo napysano «Slovo o polku Ihorevim». K.: Oberehy, 360.
Putsko, V.H. (2007), Kyivski sribni braslety- naruchni i teratolohichna knyzhna ornamentyka. Yuvelirne mystetstvo – pohliad kriz viki: muzeini chytannia: materialy naukovoi konferentsii 11-13 hrudnia 2006 r., Kyiv, 102-113.
Rasovskyi, D. (2016), polovtsi, torky, pechenihy, berendei. M .: Lomonosov, 200.
Rybakov, B.A. (1981), Yazytstvo drevnykh slovian. M .: Nauka, 607.
Rybakov, B.A. (1987), Yazytstvo Drevnii Rusi. M .: Nauka, 784.
Rybakov, B.A. (1988), Yazytstvo Drevnii Rusi. M .: Nauka, 784.
Ryzhov, S.H. (2005), Khudozhestvennaia keramika XII-XIII vv. yz Khersonesa. Polyvnaia keramika Sredizemnomoria i Prychernomoria X-XVIII vv. Kyiv, «Stylos», 62-70.
Saienko, V. M., Dziuba S. H. (2006), Znakhidka kapiteli kolony chasiv Zolotoi Ordy v Nyzhnomu Podniprovi. Prychornomore, Krym, Rus v istorii i kulture: Materialy III Sudakskoi mezhdunar. nauch. konf. Kyiv – Sudak: Akadem. periodyka,. T. II. 284-289.
Shlapak, M. (2001), Belhorod-Dnestrovskaia krepost. Issledovanie srednevekovoho oboronnoho zodchestvao. Kyshynev: Izdatelstvo ARK, s. 237.
Tolochko, P. (1999), Kochevyie narody stepei i Kyivskaia Rus. Abrys, Kyiv, 198.
Yelnykov, M. V. (2001), Serednovekovyi mohylnyk Mamai-Surka (za materialamy doslidzhen 1989–1992 rr.). Otv. chervonyi. H. N. Toshcheva. Zaporizhzhia: ZGhU., T. I. 275.