Kalemişi Süslemeli Cami Geleneğinin Devamı: Güzelyurt Tahtalı Köyü Camii (Denizli-Çameli)

Batı sanatının etkilerinin Osmanlı sanatında en belirginleştiği alan olan süsleme, 19. yüzyılda eski geleneklerle yeninin bir kaynaşmasını sunmaktadır. En küçük yerleşim birimlerine kadar yayılan bu süsleme Cumhuriyet Dönemi sonrasında da aynı geleneğin devamı şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Denizli Çameli İlçesi Güzelyurt Mahallesi Tahtalı Camii bu geleneği, plan olarak olmasa da mimari ve süsleme açısından günümüzde de sürdüren örneklerden biridir. 1956 yılında inşa edilmiş ve 1961 yılında süslemeleri yapılmış Güzelyurt Tahtalı Camii derinlemesine dikdörtgen planlı, beden duvarları üzerine oturan düz ahşap tavanlı camilerdendir. Boyutları, malzemesi, örtü sistemi bakımından geç dönem Osmanlı camileriyle büyük bir benzerlik göstermektedir. Caminin son cemaat yeri ve harim mekânında yer alan kalemişi süslemeleri perspektiften uzak, minyatür tarzındadır. Kök boyalarla yapılan süslemeler fırça ve baskı tekniğinde parlak ve canlı renklere sahiptir. Süslemeler, Osmanlı Dönemi’nde yapılan kalemişi süslemeli camilerde karşılaştığımız, bitkisel ve geometrik motifler, yazı, mimari ve sembolik tasvirlerden oluşmaktadır. Güzelyurt Tahtalı Camii, 18. yüzyıldan başlayarak 19. yüzyılda da devam eden belli bir süsleme repertuvarına sahip kalemişi süslemeli cami geleneğinin 20. yüzyılın ikinci yarısında da ufak farklarla devam ettiğini göstermesi açısından önemlidir. Bu çalışma ile günümüzde terk edilmiş kullanılmayan bir yapı durumundaki camiye dikkat çekilerek, değerinin anlaşılması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Denizli, Osmanlı mimarisi, cami, kalemişi, bezeme, duvar resmi

Continuation of Painted Decoration Ornamental Mosque Tradition: Güzelyurt Tahtali Mosque in Denizli-Çameli

In the studies conducted in recent years, examples showing that mosques with painted decoration and having quite plain architecture, which had a wide area of usage among public in Denizli and nearby cities, particularly in rural regions, continue to nowadays after the Republic period, have been encountered. One of these examples where the ornamentation comes into prominence instead of the architecture is Denizli Çameli Güzelyurt Tahtalı Mosque. Construction date of Tahtalı Mosque in Güzelyurt quarter of Çameli district of Denizli is 1956 and its ornamentation date is 1961. Besides the dates recorded within the ornamentation panels, placing name and hometown of the craftsman and miniaturist is a quite different implementation. In addition, it is also highly remarkable that these information are written on very apparent places, big in size and in Turkish characters, indeed, this is an implementation not encountered in mosques of Ottoman period. Güzelyurt Tahtalı Mosque is highly similar to late period mosques with painted decoration in terms of its sizes, materials, inner and outer roofing system and mostly for its ornamentations. The mosque, being different from the mosques with painted decoration built in Ottoman period, is a structure with a rectangle in depth plan without naves sitting on wooden columns. Painted decorations are encountered on the south front of last communion place and sanctuary of the mosque. The ornaments of Güzelyurt Tahtalı Mosque diverged from each other via the writ strip on its east and west walls, the writ strip did not continue on south and north walls of the mosque. While sometimes ornaments were framed with panels, they were placed in a free style sometimes. The ornaments of low and high levels on north walls diverge from each other with women’s gathering-place. They were organized in three levels on the south wall. Mihrab of the mosque we examine was ornamented in a quite attentive way as similar with the mosques of the Ottoman period with painted decoration. Within the painted decorations which were made with madder, far from perspective and in a miniature style brushing technique was used, however, printing technique was also used in the least on these ornaments. In conclusion, although Güzelyurt Tahtalı Mosque differs from the mosques we encounter in Ottoman Empire’s last periods, especially in rural regions in and around Denizli with its plan, it is a continuation of the tradition of mosques with painted decoration started in the second half of 18th century and kept ongoing in 19th century. The mosque, despite of the difference on its plan type, shows a high similarity with the late period mosques in respect to its small size structure, vertical rectangle space it covers, straight wooden covered ceiling, inclined roof covered with tiles and material. In addition to this, with its two dimensional painted decorations made with madder, representing a certain period, consisting of plantal, geometric, writ, architectural depictions and symbolic motifs it is very important to show that mosque ornamentation tradition of Ottoman late period was continued by public after the Republic period as well.

Keywords:

Denizli, Ottoman architecture, mosque, hand-craft, ornament, wall-paninting,

PDF

___

Acar, T. (2019), Uşak İli Aktaş Köyü Camii. Jass Studies- The Journal of Academic Social Science Studies, (75), 361-380
Algaç, Ş. (2017), Afyonkarahisar Dazkırı-İdris Köyü Camii ve Kalemişi Süslemeleri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (2), 421-432
Algaç, Ş. (2020), Uşak Banaz-Yeşilyurt (Holuz) Köyü Camii ve Kalemişi Süslemeleri. Art-Sanat, (13), 1-26
Altıer, S. (2019), Osmanlı Sanatı’nda İbrik Tasvirleri ve İkonografisi. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 17 (26), 149-202
Arda, E. (2020), Kabe Tasvirleri 1. Dr. Aparna Srıvastava, Ferhat Çağrı Aras (Ed.), 4.Uluslararası Mardin Artuklu Bilimsel Araştırmalar Kongresi Sosyal Bilimler Tam Metin Kitabı, 7-8 Ağustos 2020, 359-382. Mardin: Farabi Yayınevi.
Arık, R. (1973). Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Üç Ahşap Camii. Ankara: Ankara Üniversitesi
Arık, R. (1976). Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Aydın, A. (2021), Batılılaşma Dönemi Tasvir Sanatına Yeni Bir Örnek: Muğla Keyfoturağı Camii. Art-Sanat, (15), 1-34
Başaranbilek, E. (2015). Lübbey Camii ve Kışlağı. İstanbul: Mas.
Beykal Orhun, F. (2007), Kaybolan Bir Kültür Değerimiz Çal Ortaköy “Saray Evi” Duvar Resmi Süslemeleri. A. Özçelik, M. Y. Ertaş, Y. Kılıç, Y. Avcı, S. İnan ve S. Parlaz (Ed.), Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler-II (6-8 Eylül 2006), 232-236. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
Beykal, F. (1996), Denizli İlinde 19. Yüzyılda Yapılan Duvar Resimli Yapılar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Pamukkale Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli
Beykal, F. (1997), Baklan Boğaziçi Eski Cami. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (2), 73-90
Bilgin, M. (Yaz 2017). Kayapa Köyü Camii Çiçek ve Ağaç Resimleri, Z Kültür/Sanat/Şehir Mevsimlik Tematik Dergi - Bitki Ressamlığı 1, 1-11. Erişim 27 Nisan 2020, http://www.zdergisi.istanbul/makale/kayapa-koyu-camii-cicek-ve-agac-resimleri-52
Cirtil, S. (2017), Çivril Bayat Köyü Camii. M. Denktaş, O. Eravşar (Ed.), Sanat Tarihi Araştırmaları Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan, 115-124, Konya: Kıvılcım Kitapevi
Cömertler Aktuğ, E. ve Pektaş, K. (2017), Geç Dönem Kalem İşi Süslemeli Bir Eser: Aydın Kuyucak Kayran Köyü Camii. Medeniyet Sanat, İMÜ Sanat, Tasarım ve Mimarlık Dergisi 2 (2), 9-25
Çakmak, Ş. (1994), Belenardıç Torapan Köyü Camii (Güney/Denizli). Sanat Tarihi Dergisi (VII), 19-26
Çakmak, Ş. (1996), Boğaziçi Kasabası Eski Camii (Baklan/Denizli). Dokuzuncu Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildiriler (23-27 Eylül 1991), 529-540, Ankara: Kültür Bakanlığı
Çakmak, Ş. (2007), Çal-Kocaköy (Şalvan Köyü) Camii. B. Topuz, R. Urhan, M. A. Gülel (Ed.), 21. Yüzyıla Girerken Geçmişten Günümüze Çal Yöresi Baklan, Çal, Bekilli, Çal Sempozyum Bildirileri (01-01 Eylül 2006), 808-816. Denizli: Çal Yöresi Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği Yayınları
Çakmak, Ş. (2017), Denizli Çivril Menteş Köyü Camisi. H. S. Ünalan Özdemir, M. Kürüm, N. Akbulut (Ed.), Uluslararası XVIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (22-25 Ekim 2014), 169-178. Aydın: Efeler Belediyesi Yayınları
Çal, Halit. (1987), Şeyh Nasreddin (Nusret) Türbesi. H. Bolay, M. Yazıcıoğlu (Ed.), Türk Tarih ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), 427-461. Ankara: Tokat Valiliği Şeyhülislam İbn Kemal
Çevrimli, N. (2017), Denizli ve Çevresinde Yer Alan Bazı Camilerin Yapı Elemanlarının Değerlendirilmesi. Vakıflar Dergisi (47), 169-204
Daş, E. (1991), Başmakçı (Afyon) Recep Bey Camii. Mehmet Sarlık (Haz.), 2. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (3-4 Mayıs 1991), 119-132. Afyon: Afyon Belediyesi
Değirmenci, T. (2019), ‘Popular’ Imagery in the Late Ottoman Periphery: The Wall Painting in Village Mosques of Denizli Province. The MedievalHistory Journal 22 (2), 367-401
Dönmez, E. N. (2007), Denizli-Tavas ve Çevresi Camileri Ön Araştırması. A. Özçelik, M. Y. Ertaş, Y. Kılıç, Y. Avcı, S. İnan, S. Parlaz, (Ed.), Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler-II (6-8 Eylül 2006), 174-180. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
Erçin Koçer, S. (2019), Karahallı’da Ahşap Tavanlı Bir Cami: Kavaklı Köyü Cami. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (60), 58-67
Erçin Koçer, S. (2019), Salihli/ Damatlı Köyü Eski Cami’nin Kalem İşi Bezemeleri (Manisa). Turkish Studies (14), 3211-3226
Eryılmaz, H. İ. ve Özgür Yıldız, Ş. (2020), Manisa Demirci’de Duvar Resimli İki Cami: Kışlak Eski Camii ve Ahatlar Camii. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (51), 69-107
Gürbıyık, C. (2020), Demirci Küpeler Köyü Camii Duvar Resimleri. Art-Sanat (13), 143-167
Gürsoy, E. (Temmuz 2017), Uşak İli Sivaslı İlçesi Akarca Köyü Camisi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (62), 1001-1014
Harman, M. (2015), Geç Devir Osmanlı Resim Sanatında Cennet İmgesi: Duvar ve Kitaplarda Yer Alan Şematize Cennet Tasvirleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8 (39), 354-363
Hatipoğlu, O. (2007), XIX. Yüzyıl Osmanlı Camilerinde Kalem İşi Tezyinatı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum
Işın, E., Özpalabıyıklar S. ve Elhan A., (1999), “Hoş Gör Yâ Hû” Osmanlı Kültüründe Mistik Semboller Nesneler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
Karaaziz Şener, D. (2014), Soma Hızır Bey (Çarşı) Camii Duvar Resimleri Üzerine Bir Değerlendirme. Turkish Studies 9 (10), 715-738
Katrancı Kasalı, B. (Ekim 2019), Sinirli Köyü Camii Duvar Resimleri. Sanat Tarihi Dergisi XXVIII (2), 595-615
Kuyulu, İ. (1994), Bademli Kılcızade Mehmet Ağa Camii (Ödemiş/İzmir). Vakıflar Dergisi (XXIV), 147-158
Okçuoğlu, T. (2000), 18. ve 19. Yüzyıllarda Duvar Resimlerinde Betimleme Anlayışı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul
Pektaş, K. (2007), Acıpayam ve Çevresindeki Türk Dönemi Eserlerinden Bir Kesit. Turgut Tok (Ed.), I. Acıpayam Sempozyum Bildirileri, (1-3 Aralık 2003), 422-453. Denizli: Pamukkale Üniversitesi- Acıpayam Kaymakamlığı Yayını
Pektaş, K. (2007), Çal ve Çevresindeki Türk Dönemi Eserleri Üzerine Bir Araştırma, B. Topuz, R. Urhan, M. A. Gülel (Ed.), 21. Yüzyıla Girerken Geçmişten Günümüze Çal Yöresi Baklan, Çal, Bekilli, Çal Sempozyum Bildirileri (01-01 Eylül 2006), 779-807. Denizli: Çal Yöresi Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği Yayınları
Pektaş, K. (2008), Denizli-Çivril-Savran Köyü’ndeki Tarihi Eserler ve Çorbacızâde Ailesi Hakkında Notlar, A. Boran, O. Aytekin, M. Top (Ed.), Uluçam Armağanı, 241-256. Van: Van Çevre ve Kültür Derneği
Pektaş, K. (2011), Denizli ve Çevresindeki Türk Dönemi Eserleri, Filiz Özdem (Haz.), Denizli Tanrıların Kutsadığı Vadi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
Pektaş, K. ve Cömertler Aktuğ, E., (2013), Kale’de Osmanlı Dönemi Camilerine İki Örnek: Esenkaya ve Künar Köyü Camileri. T. Tok, Ö. K. Aydemir (Ed.), Kaledavaz Sempozyumu Bildiriler (2-3 Nisan 2012), 87-98. Denizli: Pamukkale Üniversitesi- Kale Belediye Başkanlığı Yayını
Pektaş, K. ve Genel Altındirek, H. (2011), Çivril-Bulgurlar Köyü Camii Üzerine. B. Söğüt (Ed.), Eumeneia, Şeyhlü ve Işıklı, 323-331. İstanbul: Ege Yayınları
Renda, G. (1977), Batılılaşma Dönemi Türk Resim Sanatı 1750-1850. Ankara: Hacettepe Yayınları
Top, M. ve Özbek, G. (2019), Osmanlı Batılılaşma Dönemine Ait Ödemiş’te Bulunan Duvar Resimli İki Camii. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (46), 227-260
Tüfekçioğlu, A. ve Gümüş İ. (2018), Geç Dönem Osmanlı Mimarisi Duvar Resimlerinde Bazı Dokuma Tasviri Örnekleri ve Düşündürdükleri. Arış Geleneksel Türk Sanatları Dergisi 2016 (12), 19-29
Yazıcıoğlu, M. (2005), İzahlı Muhammediye. Haz. Abdülkadir Akçiçek. İstanbul: Çile Yayınları
Yelen, R. (2017), İslam Sanatında Süsleme Sembolizmi Üzerine Yeni Yorumlar. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Türk Kültür dünyası Özel Sayısı-2), 1-24
Yıldırım, S. (2018), Amasya Gümüşhacıköy Türbelerindeki Kalem İşi Süslemeler. Art Sanat (10), 293-327
Yurtsal, T. (2009), Aydın ve Denizli Çevresindeki Duvar Resimleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara