İlhanlı Döneminden Bir Kaya Oyma Yapısı: Sultaniye Taşkesen

İran’da Zencan bölgesinde, Sultaniye şehrinin merkezine 15 km. uzaklıkta yer alan Taşkesen (Daşkesen), Sefid Dağı’na ve aşağıdaki düzlüklere doğru bakan bir tepenin yamacındaki kayalık alanda inşa edilmiştir. Kayaya oyularak inşa edilmiş yapının anıtsal bir görünüme sahip olduğu; kare planlı bir avlu ve dikdörtgen planlı bir bölümden oluştuğu, yan duvarlarında eyvanlar ve mukarnas kavsaralı nişler bulunduğu görülmektedir. Bunların yanı sıra doğu, batı ve güney duvarlarda yer alan nişlerde mukarnaslı düzenlemeler, iri ve kabarık palmetlerden ve lotuslardan oluşan süslemeler yer almaktadır. Yapıda dikkati çeken unsurlardan bir diğeri doğu ve batı duvarlarda yer alan büyük ejder kabartmalarıdır. Çin üslubunda olduğu görülen ejder kabartmalarının, Taht-ı Süleyman’da bulunan çinilerdeki ejder betimleriyle benzer olması da ilginçtir. Yapıda 1970’li yıllardan itibaren bazı araştırmalar gerçekleştirilmiştir. 1990’lı yıllara kadar yapının zemini muhtemelen duvarlardan düşen kaya parçaları ve toprak ile örtülü kalmış, sonrasındaki temizleme çalışmalarında ise, günümüzde yapıya ulaşan yol üzerinde görülebilen sütun başlıkları, sütun parçaları gibi mimari parçalar da tespit edilmiştir. Taşkesen’deki bu örnekten başka, Meraga yakınlarında Rasathane Mağaraları ve İmamzade Masum Mağarası olarak adlandırılan iki örnek daha, kayaya oyularak meydana getirilmeleri bakımından karşımıza çıkmaktadır. Özellikle İmamzade Masum’un bir bölümünün, İslami döneme ait bir türbe barındırması, öncesinde başka işlev ve amaçlar için yapılmış yapının İlhanlılar’ın İslamiyeti kabulünden sonra bu işlevi kazanmış olması yönünde değerlendirilmektedir. Taşkesen’deki yapının tarihi ve işlevi konusunda görüşler ileri sürmek mümkündür. Özellikle XIII. ve XIV. yüzyıllarda bölgede hâkim olan Moğol yönetiminin çeşitli kültürler ve dinler arasındaki fikir ve uygulamaların etkileşiminde rol oynadıkları görülmektedir. Taşkesen’in bulunduğu bölgede İlhanlıların ve bahşilerin katıldığı Budist ayinlerin yapıldığı ve Taşkesen’deki yapının, kaynaklarda bahsedilen yer olabileceği düşünülmektedir. Sultaniye Taşkesen örneği mimari olarak Meraga örneklerinden farklı ve anıtsal özelliklerdedir. Yapıdaki mukarnaslı düzenlemeler ve bitkisel süslemeler ise yapının İlhanlıların İslami dönemiyle ilgili izler olarak görülmektedir. Çalışmamızda, bazı tespitler yapılmış olan Taşkesen örneği özelinde, mimari ve süsleme özeliklerinin tanıtılması ve değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Ayrıca, İlhanlı yöneticiler, dinlere bakışları ve yöneticilerin mensup oldukları dinlere bağlı olarak gelişen imar faaliyetleri de yapının tarihi ve işlevi ile ilgili değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Sultaniye, Taşkesen, İlhanlı, Budizm, kayaya oyma yapı

A Rock Carving Structure From The Ilkhanid Period: Sultaniye Taşkesen (Dashkasan)

Taşkesen (Dashkasan), located in the Zanjan region in Iran, 15 km from the center of the city of Sultaniye, was built on the rocky slope of a hill overlooking the Safid Mountain and the plains below. The structure, which was built by carving into the rock, has a monumental appearance which is quite ruined today. There are iwans and niches with muqarnas on the side walls of the building, which consists of a square courtyard and a rectangular section. In addition, the niches on the east, west and south walls are also noteworthy. These niches are decorated with muqarnas and coarse and embossed palmettes-lotuses. One of the striking elements in the structure is the large dragon reliefs on the east and west walls. It is also interesting that the dragon reliefs, which are seen in Chinese style, are similar to the depictions of dragons in the tiles in Taht-ı Süleyman. Since the 1970s, some research has been carried out in the building. Until the 1990s, the floor of the structure was probably covered with rock fragments falling from the top cover and walls and soil, and the subsequent cleaning work also identified architectural fragments, such as column heads, column fragments, which can now be seen on the road leading to the structure. In addition to this example in Dashkasan, two other examples, namely the Observatory Caves and the Imamzade Masum Cave near Meraga, are carved into the rock. Particularly, a part of Imamzade Masum is considered to have a shrine belonging to the Islamic period, and the structure which was built for other functions and purposes before it has gained this function after the acceptance of Islam by the Ilkhanids. It is possible to argue about the history and function of the structure in Dashkasan. Particularly in the 13th and 14th centuries, the Mongol rule, which prevailed in the region, played a role in the interaction of ideas and practices between various cultures and religions. Related to Meraga, the fact that the historical sources indicate that Abaka Khan visited a butkhana here, and that it excited the bakhshis, and that Hulagu had previously authorized the butkhana in Hoy, brings the idea that Buddhist structures and monks exist in this region. The sources do not contain any architectural data about these structures or details of the monks’ rituals. The two examples in the vicinity of Meraga given above were tried to be explained by these Buddhist traditions. It is also suggested in the historical sources that Buddhist rituals involving the Ilkhanians and bakhshi were held in the region where Dashkasan was located, and that the structure in Dashkasan could be the place mentioned in these sources. The Dashkasan example of Sultaniye is different from the Meraga examples in architecture and has monumental features. The muqarnas arrangements in the building and the herbal ornaments are seen as traces of the Islamic period of the Ilkhans. In addition to these, there is a tradition of rock-carved structures in Iran, such as the Tak-ı Bostan from the Sassanid period or the Ij Mosque from the Islamic period, and parallel examples emerge in India and Afghanistan. In this paper, it is aimed to introduce the architectural and decorative features of the Dashkasan case, which has been visited and made some determinations, and to compare and evaluate them with parallel examples in Iran. Thus, the historical, religious, and cultural background of the building and the traces of the Buddhist and/or Islamic period and the function of the building have been evaluated. In this study, the principals of Ilhan, their view of religions and the development activities of the administrators depending on the religions they belong to are also evaluated in relation to the history and function of the building.

Keywords:

Sultaniye, Dashkasan, Ilkhanid, Buddhism, rock carving building,

PDF

___

Abû’l- Farac, G. (1987). Abû’l- Farac Tarihi. Çev. Ö. Rıza Doğrul. Ankara.
Akkuş, M. (2020). Moğollarda Din ve Siyaset, İlhanlı Hanlarının Dini Kişiliği ve Uygulamaları. Çizgi Kitabevi.
Alijabbari, Z., A.H. Farahi Nia (2017). Analyzing Architecture of Mitrahism Rock Temples. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi Vol.6 C.3. 1030-1042.
Azad, A. (2011). Three Rock-Cut Cave Sites in Iran and Their Ilkhanid Buddhist Aspects Reconsidered. Islam and Tibet-Interactions Along The Muslim Routes. Ed. A. Akasoy, C. Burnett, R. Yoeli.
Ball, W. (1986). Some Rock Cut Monuments in Southern Iran. Iran Vol.24. 95-115.
Bausani, A. (1968). Religion under the Mongols. The Cambridge History of Iran Vol. 5. Cambridge University Press. 538–549.
Bayhan, A. A. (2007). Yazılı Kaynaklara Göre Aladağ ve Yazlık İlhanlı Sarayları. I. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuhun Gemisi Sempozyumu. İstanbul. 144-152.
Beksaç, E., A.V. Çobanoğlu (2000). İlhanlılar-Sanat-Mimari. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.22. Ankara. 102-108.
Bier, L. (1986). The Masjid-i Sang near Darab and the Mosque of Shahr-i Ij: Rock-Cut Architecture of the Il-Khanid Period. Iran Vol.24. 117-130.
Blair, S. (1986). The Mongol Capital of Sultaniyya, “The Imperial”. Iran Vol.24. 139-151.
Blair, S. (1993). The Ilkhanid Palace. Ars Orientalis Vol.23. 239-248.
Blair, S. (2013). Text and Image In Medieval Persian Art. Edinburgh University Press.
Budak, A. (2018). Mimarsız Mimarlık Kapadokya Bölgesi Kaya Oyma Camileri. LiteraTürk Yay.. Konya.
Bülbül, S. (2019). İran-Zencan Eyaletinde Bulunan Tartışmalı Bir Yapı: Daşkesen. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (S.45). 317- 334.
Curatola, G. (1982). The Viar Dragon. Sultaniye III. Quaderni Del Seminario Di Iranistica Uralo-Altaistica E Caucasologia Dell’Universita’ Degli Studi Di Venezia. Venezia. 71-88.
Çeşmeli, İ. (2010). Budist Mimarisinin Orta Asya’daki Gelişimi. Mimarlık Dekorasyon 4. 76-84.
Çoruhlu, Y. (2010). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. Kabalcı Yay. İstanbul.
Çoruhlu, Y. (2014). Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinî ve Edebî Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Kömen Yay. Konya.
Çoruhlu, Y. (2019). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi C.I. Ötüken Yay. İstanbul.
Eberhard, W. (2000). Çin Simgeleri Sözlüğü. Yay. Haz. S. Gürses, Z. Güler. Kabalcı Yay.
Erdem, İ. (2000). Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılarda Yaşanan Siyasal-Kültürel Gelişmeler ve Yakın-Doğu’ya Etkileri. Tarih Araştırmaları Dergisi C.20 S.31. 1-36.
Esin, E. (1970). Evren (Selçuklu San’atı Evren Tasvirinin Türk İkonografisindeki Menşe’leri). Selçuklu Araştırmaları Dergisi S.1. Ankara. 161-181.
Esin, E. (1972). “Muyanlık” Uygur “Buyan” Yapısından (Vihara) Hakanlı Muyanlığına (Ribat) ve Selçuklu Han ve Medresesine Gelişme. Malazgirt Armağanı. Ankara. 75-102.
Feryameneş, M. (2020). İlhanlı Sarayında Budizm. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. VII (2). Çev. S. Derin. 485-506.
Fontana, M. V. (1996). A Blue and White Timurid Jug With Two Confronting Dragons. Oriento Moderno, Nuova serie, Anno 15 (76), Nr.2, La Civilta Timuride Come Fenomeno Internazionale. Vol.II (Letteratura-Arte). 587-600.
Grousset, R. (1980). Bozkır İmparatorluğu Atilla/Cengiz Han/Timur. Ötüken Yay.
Haykıran, K. R. (2020). İlhanlı Hâkimiyeti ve İmâmiye Şiîlerî. Milel ve Nihal 17 (1). 87-109.
İnal, G. (1971). Susuz Han’daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresi İçindeki Yeri. Sanat Tarihi Yıllığı S.IV. İstanbul. 153-181.
İznik, Erkan (1999). Anadolu’da Mithra Kültü. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Eskiçağ Tarihi) Anabilim Dalı. Ankara.
Jackson, P. (1982). Abaqa. Encyclopaedia Iranica Vol.I Fasc.I. 61-63.
Jackson, P. (1986). Argun Khan. Encyclopaedia Iranica Vol.II. Fasc.4. 402-404.
Kadoi, Y. (2009). Buddhism in Iran Under the Mongols: An Art-Historical Analysis. Proceedings of the Ninth Conference of the European Society For Central Asian Studies. Ed.T. Gacek, J. Pstrusinska. 171-180.
Kadoi, Y. (2017). Chinese and Turko-Mongol Elements in Ilkhanid and Timurid Arts. A Companion to Islamic Art and Architecture. Ed. F. B. Flood, G. Necipoğlu. 637-651.
Kızıl, H. (2013). Mitra’dan “Mithras’ın Sırlarına” Mitraizm’in Kuruluş Serüveni. Ekev Akademi Dergisi Y.17 S.55. 113-136.
Kuehn, S. (2011). The Dragon in Mediaval East Christian and Islamic Art. Leiden Boston.
Melville, C. (1990). Padshah-i Islam: The Conversion of Sultan Mahmud Ghazan Khan. History and Literature in Iran: Persian and Islamic Studies in Honour of P.W. Avery. London.159-177.
Naumann, R. (1977). Die Ruinen Von Tacht-e Suleiman und Zendan-e Suleiman. Deutsches Archaologisches Institut Abteliung Teheran. Führer Zu Archaologischen Platzen In Iran Band II. Berlin.
Oktay Çerezci, Ö. (2020). Türk Sanatında Ejder Su Birlikteliği. SSAD Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi Volume 4 Issue 2. 207-227.
Omrani, B., F.P. Kamali (2019). Buddhism Architecture in Northwestern Iran. Iran Heritage 1 (1). 10-18.
Öney, G. (1969). Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri. Belleten C.XXXIII S.130. Ankara. 171-192.
Özgüdenli, O. G. (2007). Olcaytu Han. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.33. Ankara. 345-347.
Özgüdenli, O. G. (2009). Moğol İranında Gelenek ve Değişim Gâzân Han ve Reformları (1295-1304). Kaknüs Tarih.
Prazniak R. (2014). Ilkhanid Buddishm: Traces of a Passage in Eurasian History. Comparative Studies in Society and History 56 (3). 650-680.
Reşîdüddin Fazlullah (2013). Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı). Çev. İ. Aka, M. Ersan, A. H. Khelejani, Türk Tarih Kurumu Yay. Ankara.
Roux, J.P. (2001). Moğol İmparatorluğu Tarihi. Kabalcı Yay.
Sadeghnezhad, M. (2014). İran, Zencan/Sultaniye Şehrindeki İlhanlı Dönemi Mimarisi. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
Seyyed Marandi, M. H. (2015). İlhanlıların İran’daki Siyasi Faaliyetleri ve Eserleri (1256-1336). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı. Doktora Tezi. Erzurum.
Scarcia, G. (1975). The “Vihar” of Qonqor-olong Preliminary Report. East and West Vol.25, (No.1/2). 99-104.
Scott, D. A. (1990). The Iranian Face of Buddhism. East and West Vol.40 (No.1/4). 43-77.
Shekari Niri, J. (2019). Formation of the Mithraic Temples in Northwestern Iran in Comparison with Roman Mithraeums. Space Ontology International Journal Vol.8 Issue 4. 37-56.
Spuler, B. (1987). İran Moğolları. Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350. Çev.C. Köprülü. Türk Tarih Kurumu Basımevi. Ankara.
Sümer, F. (1988). Abaka. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C1, Ankara. 8.
Sümer, F. (1991). Argun. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.3, Ankara. 355-357.
Şahin, H. (2015). Câmiu’t Tevârîh’e Göre Gâzân Han’ın Müslümanlığı ve Bunun İlhanlı Toplumuna Yansımaları. Bilig S.73. 207-230.
Şahin H. (2016). İlhanlıların Sosyo-Politik İlişkilerinde Dinî -Mezhebî Kabullerin Rolü. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 45. Erzurum. 109-138.
Şahna, H. (2018). Kapadokya Bölgesi Ihlara Vadisi’ndeki Bizans Dönemi Kaya Mimarisi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı. Doktora Tezi. Ankara.
Tümer, G. (1992). Budizm. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.6. Ankara. 352-360.
Uyar, M. (2012). İlhanlı Hükümdarlarının İslâm’a Girmesinde Rol Oynayan Türk Sûfileri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri. Belleten C.LXXVI S.275. Ankara. 7-30.
Uyar, M. (2020). İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilatı (Ortaçağ Moğol Ordularında Gelenek ve Dönüşüm). Türk Tarih Kurumu Yay.
Yuvalı, A. (1996). Gâzân Han. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.13. Ankara. 429-431.
Yuvalı, A. (2019). İlhanlı Tarihi. Bilge Kültür-Sanat.
Wilber, D. (1955). The Architecture of Islamic Iran The Il Khanid Period. Princeton University Press.
Wilson, J. K. (1990). Powerful Form and Potent Symbol: The Dragon in Asia. The Bulletin of the Cleveland Museum of Art Vol. 77 No. 8. 286-323.
https://www.iranicaonline.org/articles/abaqa/ 18.12.2020
https://www.iranicaonline.org/articles/argun-khan-fourth-il-khan-of-iran-r683-90-1284-91/ 18.12.2020.
https://www.iranicaonline.org/articles/gazan-khan-mahmud/ 18.12.2020
https://iranicaonline.org/articles/buddhism-i / 25.12.2020
https://iranicaonline.org/articles/buddhism-ii/ 25.12.2020
https://iranicaonline.org/articles/buddhism-iv/ 25.12.2020