16-17. Yüzyıl İran Çini Sanatında Görülen İnsan Figürleri ve Üslupsal Açıdan Rıza Abbasi’nin Rolü ve Önemi

Çini sanatı örnekleri Türk ve İslam coğrafyalarında, pek çok dini ve sivil yapıda bezeme unsuru olarak karşımıza çıkan nadide ve özel miraslardan biridir. İran coğrafyasının önemli dönemlerinden biri olan Safeviler dönemi, birçok sanat kolunun bilhassa minyatür ve çini sanatının altın çağı olarak tanımlayabileceğimiz örneklerle doludur. Safevi çini sanatı, farklı coğrafyaların çini örnekleriyle birlikte ele alındığında, özgün bir kimlik sergilemektedir. Bu özgünlüğü özellikle de figürlü çinilere borçludur. Bu dönemde çini sanatı kendi içerisinde büyük değişimler yaşamıştır. Saray, köşk ve hamamlar gibi sivil yapılarda iç ve dış mekânları bezeyen çiniler arasında dönemin ruhunu yansıtan insan tasvirleri dikkatimizi çekmektedir. Bu bezemeler, yapıldıkları dönemin sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik özelliklerini yansıtması açısından Safevi çini sanatı içerisinde önemli bir yere sahiptir. Çini örnekleri arasında yer alan insan figürlü çiniler, her açıdan Safevi toplumunun gelişimini ve değişimini vurgulama özelliği taşımaktadır. Bu bakımdan özgünlük taşıyan çiniler, ikonografik ve üslupsal açıdan tanımlanarak, Safevi Sanatı açısından değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu makalede İsfahan Minyatür Okulu, Nakkaş Rıza Abbasi Üslubu ve onun yolunu izleyen talebelerinin 16. ve 17. yüzyılların çini bezemelerindeki etkileri ele alınacaktır. Minyatür sanatının çiniler üzerindeki etkisini incelediğimizde özellikle tek yapraklı minyatürlerin diğer kitap minyatür gruplarına göre daha etkili olduğunu görmekteyiz. Bu etkiler daha çok insan figürü içeren çinilerde dikkati çekmektedir. Araştırmamızda Safevi mimarisinde kullanılan figürlü çinilerle dönemin çinilerini etkileyen tek yapraklı minyatürler karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Bu çalışma kapsamında, sanatçılar ve eserleri hakkında, dijital ortamlardan ve basılı eserlerden yazılı ve görsel kaynaklar elde edilmiş ayrıca çeşitli kütüphane arşivlerinden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İsfahan Okulu, Safevi çini sanatı, Tek yapraklı minyatürler, Rıza Abbasi, İnsan figürü

The Role and Importance of Riza Abbasi in the Style of Human Figures in Iran Tiles in the16th and 17th Centuries

The examples of tile art are one of the rare and special heritages that appear as an element of decoration in many religious and civil structures in Turkish and Islamic lands. The Safavid period, which is one of the important periods of Iran, is full of examples that we can define as the golden age of many art branches, especially miniature and tile art. Safavid tiles, when considered together with tile samples from different geographies, exhibit a unique identity. It owes this originality, especially to painted human figures on tiles. During this period, the art of tiles has experienced great changes in itself. Among the tiles that adorn the interior and exterior spaces of civil buildings such as palaces, mansions, and baths, human depictions reflecting the spirit of the period attract our attention. These decorations have an important place in Safavid tile art in terms of reflecting the socio-cultural and socio-economic characteristics of the period in which they were made. In this respect, tiles with originality have been defined in terms of their iconography and style and tried to be evaluated in terms of Safavid Art. Many arts in the Safavids were influenced by miniature art. Very ostentatious tile decorations reflecting the effects of miniature were also used in tiles. These works consisted of single-leaf miniature pages. The miniaturists, who could no longer rely on the support of the palace, succeeded in being independent by fulfilling the orders of the rich class. However, art-loving patrons began to order single-leaf miniatures, as they could not afford the high cost of manuscripts. Many miniaturists in this field showed their talents in single portraits drawn on single pages. These single-leaf miniatures were later perfected by Rıza Abbasi. Shah Abbas’s interest in single-leaf miniatures and drawings led to important developments in miniature art. These developments were put forward by Nakkaş (miniaturist) Riza Abbasi, who worked in the palace of Shah Abbas I. Shah argued that miniatures could be used in other branches of art by turning them into practical and useful art. For this purpose, he allocated a special atelier to the miniaturists within the palace organization. Thus, it also provided the opportunity to make designs for art branches such as tiles, fabrics, and carpets. In this article, the effects of Isfahan Miniature School, Nakkaş Riza Abbasi Style, and his students on tile decorations of the 16th and 17th centuries will be discussed. When we examine the effect of miniature on tiles, we see that especially single-leaf miniatures are more effective than other miniatures of manuscripts. These effects are more noticeable on tiles containing human figures. In our research, tiles with human figures and single-leaf miniatures are discussed comparatively. Within the scope of this study, written and visual resources about artists and their works were obtained from digital media and printed works, and various library archives were used.

Keywords:

Isfahan School, Safavid Tile, Single-leaf Miniatures, Riza Abbasi, Human figure,

PDF

___

Ajend, Y. (M. 2014/ H.Ş.1393). Mekteb-i Nigârgeri-i İsfahan, Tahran: Ferhengistan-ı Hüner ve Metn Yayınları.
Ajend, Y. (M.2005/H.Ş.1384). Mekteb-i Nigârgeri-i Tebriz ve Kazvin-Meşhed. Tahran: Ferhengistan-ı Hüner Yayınları.
Aslanapa, O. (1993). Türk Sanatı El Kitabı: İslam Öncesi Sanat, Mimari, Hat, Kumaş, Çini, Keramik, Minyatür, İstanbul: İnkılâp kitabevi.
Aşrafi, M. M. (M.2018/ H.Ş. 1396). Az Behzad ta Rıza Abbasi. (N. Zendi, Çev.) Tahran: Metn Yayınları.
Brend, B. (M.2005/H.Ş.1383). Hüner-i İslami, (M. Şayestefer, Çev.) Tahran: Müessese-i Mütâlâ‘ât-ı Hüner-i İslami Yayınları.
Çağman, F. (1992). “Bihzâd”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 6, 147-149
Canby, S. R. (M.2003/ H.Ş.1381). Negârgeri-i İrani. (M. Şayestefer, Çev.) Tahran: Müessese-i Mütâlâ‘ât-ı Hüner-i İslami.
Cihânbahş, H. Şeyhi Narani, H. (2016), Seyr-i Tahavvül-ı Kâşi-i Heft Renk der İran, The fourth international conference on research in science and technology, https://www.sid.ir/fa/seminar/ViewPaper.aspx?ID=62973, Erişim tarihi: 15. 01. 2022.
Çeken, M. (2010), Minai Tekniği Üzerine Bir Değerlendirme, XII. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (15-17 Ekim 2008) Bildiriler, Ed. O. Uysal, İzmir: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, 374-379
Demir, S. S. Adıgüzel, F. (2021), Nizamî’nin Hamse’si (BL Or. 6810) Örneğinde Nakkaş Bihzâd’a Atfedilen Minyatürlerde Mimari Bezemeler, İran Çalışmaları Dergisi, 5 (2), 505-542
Hüseynî Râd, A. (M. 2011/H.Ş.1390). Şahkârhâ-ı Nigârgeri-i İran. Tahran: Müze-i Hünerhâ-ı Mu‘âsır Yayınları.
Holakooei, P. Tisato, F. Vaccaro C. ve Petrucci, F. C. (2014), Haft Rang or Cuerda seca? Spectroscopic Approaches to the Study of Overglaze Polychrome Tiles from Seventeenth Century Persia, Journal of Archaeological Science, (41), 447-460
Hosrevi, R. (M.2012/H.Ş.1390), Berresî-i Terh ve Nekş Kâşiha-yı Heft Renk-i Devre-i Safeviyyi der İsfahan, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi), Sistan-Beluçistan Üniversitesi/Arkeoloji Bölümü, Zahidan.
Kengerani, M. (M.2008 /H.Ş. 1387). Beynametniyyet-ı Nukuş ya Peyvestegi Miyan-ı Mutun-ı Hüneri der Mekteb-i İsfahan, Gerdehemaı-yı Mekteb-i İsfahan: Hünerha-ı Sana-ı, B. Sedri (Hz.), Tahran: Ferhengistan-ı Hüner Yayınları, 81-93
Kerimiyan Serdeşti, N. (H.Ş.1382/M.2004), Nigargeri der Hammam, Kitab-i Mah-ı Hüner, (57), 100-105
Khodjoeva, S. (2020), XIV.-XV. Yüzyıl Osmanlı ve Timurlu Çinilerinin Karşılaştırılması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
Majda, T. (M.2013/H.Ş.1392). Masterpieces of Persian Art From Polish Collections, (M. Mokise, D. Tabaee, Çev.), Tahran: Metn Yayınları.
Mensuri Cezrabadi, C. Hüseynî, H. (H.Ş.1395/M.2017), Seyr-i Tehevvol-i Nukuş-ı İnsani Der Kâşikâri-yi Hammam-ı Tarihi-yi Şehr-i İsfahan Ez Dore-yi Safevi Ta Payan-ı Dore-yi Kâçar, Hüner ve Mimari, (12), 103-117
Mohlesi, M. A. (H.S.1382/M.2004), Tezyinât ve Ârâye-i Hammam, Kitab-ı Mah-ı Hüner, (57-58), 106-114
Muhammed Hasan, Z. (M.1985/H.Ş.1363). Tarih-i Sanayi‘i İran Bâd az İslam. (M. A. Halili, Çev.) Tahran: İkbâl Yayınları.
O’kane, B. (2011), Tiles of Many Hues: the development of Iranian cuerda seca tiles and the transfer of tilework technology, And Diverse Are Their Hues: Colour in Islamic Art and Culture, ed. Jonathan Bloom ve Sheila Blair, Yale University Press, New Haven and London, 175-203
Öney, G. (2004), Büyük Selçuklu Seramik Sanatında Resim Programı ve Gelişen Figür Üslûbu, Sanat Tarihi Dergisi, 13 (1), 61-82
Pakbâz, R. (M.2002/H.1380). Nakkaşi-i İran: Ez Dirbâz ta Emruz, Tahran: Zerrin ve Simin Yayınları.
Pakbâz, R. (M.2000/ H.Ş.1379). Dâiretü‘l-ma‘ârif-i Hüner: Nakkaşi, Peyker-i sâzi, Grafik. Tahran: Ferheng-ı Mu‘âsır Yayınları.
Razeki-mensur, H. Solhcu, B. (H.Ş.1399/M.2021), Tesîr-i Nakkaşi-i Mekteb-i İsfahan Ber Nukuş-i İnsani-i Kâşihâ-ı Kah-ı Cihân-nümâ-ı Ferâh-âbâd, Tarih ve Bâstanşenasi-yi Mazenderan, (1), 36-45
Rehneverd, Z. (M. 2007/H.Ş.1386). Tasvir-i Zen Der Asâr-ı Rıza Abbasi, Gerdehemâyı‘ı mekteb-i İsfahan, Veliü’llah Kavûsi (Ed). Tahran: Ferhengistan-ı Hüner Yayınları. 77-105
Rice, D. T. (M.2014/ H.Ş 1393). Hüner-i İslami, (M. Bahar, Çev.) Tahran: İlmî ve Ferhengi Yayınları.
Roberts, M. (2018), The Resistant Materiality of Frederic Leighton’s Arab Hall, British Art Studies, (9), https://www.britishartstudies.ac.uk/issues/issue-index/issue-9/leighton-arab-hall, Erişim tarihi: 20. 12. 2021.
Saberi Nehr Furuzani, A. (H.Ş.1398/M.2020), Âyîn-i Hammam Tahakkuk-ı Menzer-i Âyînî-i Hammam-ı İrani der Devran-i İslam-i ez Hilal-i Mutun: Sâhtar-ı Hammam ve Nukuş-ı Tezyinî, Hüner ve Temeddün-i Şerg, 7(25), 35-42
Sadiki, Z. (M.2014/ H.Ş.1392). Tarih-i İran Der Asır-ı Safevi. Tahran: Kitab-i Parse Yayınevi.
Stierlin, H. (M.1998/ H.Ş.1377). İsfahan, Tasvir-i Bihişt, (C. Ercmend, Çev.) Tahran: Ferzan-ı Rûz Yayınları.
Wilson, J. C. (M.1988/ H.Ş.1366). Tarih-i Sanayi‘i İran. (A. Feriyar, Çev.) Tahran: Ferhengsara Yayınları.
https://collections.vam.ac.uk/item/O93167/tile-panel/, Erişim tarihi: 12.10. 2021.
https://collections.vam.ac.uk/item/O211276/tile-panel-unknown/, Erişim tarihi: 07.10.2021.
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/447245?searchField=All&sortBy= Relevance&ft=safavid+art&offset=80&rpp= 80&pos=115, Erişim tarihi: 20.11.2021
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/447798, Erişim tarihi: 15.10.2021.
https://collections.vam.ac.uk/item/O211276/tile-panel-unknown/, Erişim tarihi: 07.10.2021.
https://collections.vam.ac.uk/item/O211659/tile-unknown/, Erişim tarihi: 07.10.2021.
https://collections.vam.ac.uk/item/O211665/tile-unknown/, Erişim tarihi: 07.10.2021.
https://collections.vam.ac.uk/item/O93167/tile-panel/, Erişim tarihi: 12.10. 2021
https://harvardartmuseums.org/collections/object/217682?position=13, Erişim tarihi: 14.09.2021.
https://www.britishartstudies.ac.uk/issues/issue-index/issue-9/leighton-arab-hall, Erişim tarihi: 20.11.2021.
https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_OA-10684, Erişim tarihi: 14.09.2021.
https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_OA-10824-a-b, Erişim tarihi: 14.09.2021.
https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1930-0412-0-2, Erişim tarihi: 03.07.2020.
https://www.dia.org/art/collection/object/lady-mirror-58565, Erişim tarihi: 17.09.2021.
https://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/digital-collection/03.+miniatures/230231, Erişim tarihi: 30. 09.2021.
https://www.javanonline.ir/files/fa/news/1393/2/23/62350_658.jpg, Erişim tarihi: 14.09.2021
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/447245?searchField=All&sortBy=Relevance&ft=safavid+art&offset=80&rpp=80&pos=115, Erişim tarihi: 20.11.2021.
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/447798, Erişim tarihi: 15.10.2021
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/455082?searchField=All&sortBy=Relevance&ft=safavid+tile&offset=0&rpp=20&pos=2, Erişim tarihi: 20.11.2021