19. Yüzyıl İstanbul Minarelerinin Konum, Form, Malzeme ve Süsleme Özellikleri

17. yüzyıl İstanbul minarelerinde, Klasik Dönem Osmanlı mimarisi özelliklerinin devam ettiği görülmektedir. 18. yüzyıla gelindiğinde, Batılı üslupların etkisiyle minarelerin form ve süsleme özelliklerinde değişimler başlamıştır. 19. yüzyıl İstanbul minarelerinin ise dönemin değişen beğeni anlayışına paralel olarak ilk bakışta fark edilebilecek yeni bir tarza büründüğü görülür. Minareler, ince ve uzun mimarisiyle oldukça zayıf bir yapıya sahiptirler. Zaman içerisinde çeşitli sebeplerle kısmen ya da tamamen yıkılan minarelerin, bazen özgün şekliyle bazen ise içinde bulunulan dönemin üslubuna göre yenilendiği görülmektedir. Bu durum minarelerin tarihlendirilmesini zorlaştırmaktadır. Bu sebeple, 19. yüzyıl minarelerinin genel özelliklerini ortaya koymayı amaçlayan bu çalışmada, sadece 19. yüzyılda inşa edilmiş camilerin minareleri ele alınmıştır. 19. yüzyıl İstanbul minarelerinin en dikkat çekici özelliklerinden biri, hünkar kasrıyla bir bütünlük içinde inşa edilmiş olmalarıdır. Kaideler uzamış, kimi zaman beden duvarı içinde eriyerek, yapı cephesinin bir parçası gibi düzenlenmiştir. Daha çok bir süsleme unsuru haline dönüşmüş olan bilezikli ve soğanvari formlu pabuçlar, 19. yüzyıla özgüdür. Minare gövdeleri uzamış ve incelmiştir. Şerefe, bu dönem minarelerinde en çok değişimin olduğu mimari elemanlardan biridir. Şerefe altlığında, 18. yüzyıldan itibaren karşımıza çıkan, iç bükey ve dış bükey silmelerden oluşan bilezikli geçişler bu dönemde de kullanılmıştır. Bununla birlikte, şerefe altlığının adeta korint başlığa benzer bir düzenlemeye sahip olduğu örnekler, 19. yüzyılda karşımıza çıkmaktadır. Bir grup örnek ise İran minarelerini hatırlatır nitelikteki galerili şerefesiyle dikkat çeker. Minarelerin petek bölümleri, gövde de olduğu gibi incelip uzamıştır. Farklı formlardaki taş külah inşası, yine bu döneme özgü bir özelliktir. Alemler, form ve süsleme özellikleri açısından Batılı üslupların etkisiyle şekillenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İstanbul, Osmanlı Mimarisi, Batılılaşma Dönemi, 19. yüzyıl, minare

Position, Form, Material and Ornamental Features of the 19th Century Istanbul Minarets

In the minarets of Istanbul, it is seen that the features of Classical Ottoman architecture continued in the 17th century. By the 18th century, changes began in the form and ornamentation of minarets with the influence of Western styles. It is seen that the 19th century Istanbul minarets took on a new style that could be noticed at first glance with the changing taste of the period. Minarets have a very fragile structure with their tall and slender architecture. It is seen that the minarets, which were partially or completely destroyed over time for various reasons, were renovated sometimes in their original form and sometimes according to the style of the current period. This makes it difficult to date minarets. In this study, the minarets of the 19th century Istanbul mosques will be evaluated in the context of their general characteristics. It is seen that the minarets have specific features of this century. It is thought that understanding these features will help to determine and date the original structure of the minarets. One of the most notable features of the 19th century Istanbul minarets is that they were built in unity with the Sultan’s pavilion. The pulpit is elongated, sometimes melted into the building and arranged like a part of the facade of the building. Transition segments with bracelets and onion-like forms, which have become more of an ornamental element, are unique to this period. In fact, some minarets do not have a transition segment. In these examples, the minaret rises with the body from the roof level of the building. Minaret bodies are tall and slender. Balcony is one of the architectural elements with the most changes in the minarets of this period. The use of bracelets consisting of concave-convex moldings seen in the 18th century under the balconies of minarets continues in this century as well. However, the support of the balcony with consoles is a new feature of the 19th century minarets. Some examples, such as the Emirgan Mosque, Ortaköy Mosque, Hırka-i Şerif Mosque, Dolmabahçe Mosque and Hasan Paşa Mosque minarets, which the balconies are supported by consoles, draw attention with their appearance reminiscent of Corinthian capitals. Another practice encountered in a limited number of examples in this century is the construction of gallery-type balconies with a lead-covered wooden roof. This type of balconies seen in the minarets of Küçük Mecidiye Mosque, Sadabad Mosque, Hacı Küçük Mosque and Üryanizade Mosque indicate the second half of the 19th century. Another feature of the minarets of this century is the construction of stone spire. Stone spire appears especially in minarets built in the second half of the 19th century or renovated during this period. The 19th century Istanbul minarets have a very rich repertoire in terms of ornamental features. In minarets; in addition to floral and geometric motifs, the use of motifs of ancient origin is common. Apart from this, the gothic decoration elements that we encounter in the minarets with a gallery-type balcony are remarkable.

Keywords:

westernization period, ottoman architecture, 19th century, Istanbul, Minaret,

PDF

___

Akkaya, C. (2016), Arşiv Belgeleri Işığında Teşvikiye Camisi’nin Oluşum ve Gelişimi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, İstanbul.
Arlı, H. (1994), “Cihangir Camii”, DBİA, 2, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 431- 433.
Arseven, C. E. (1955), Türk Sanatı Tarihi: Menşeinden Bugüne Kadar Mimari, Heykel, Resim, Süsleme ve Tezyini Sanatlar, İstanbul: MEB Basımevi.
Aslanapa, O. (2004), Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Ayvansarayi H. H. (1987), Camilerimiz Ansiklopedisi (Hadikatü’l Cevami), 2, İ. Terzi (Haz.), İstanbul: Tercüman Yayınevi.
Ayverdi, E. H. (1953), Fatih Devri Mimarisi, İstanbul.
Ayverdi, E. H. (1989), Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri 855-886 (1451-1581), 3, İstanbul.
Bakırer, Ö. (1981), Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Türk Mimarisinde Tuğla Kullanımı I, Ankara.
Bakırer, Ö. (2006), ‟Anadolu’da XIII. Yüzyıl Tuğla Minarelerinin Konum Şekil Malzeme ve Tezyinat Özellikleri”, Vakıflar Dergisi, 9, Ankara, 337- 366.
Başar, M. E. (1997), XII. XIII. Yüzyıl Anadolu Minareleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Konya.
Batur, A. (1994), “Valide Camii”, DBİA, 7, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 360-362.
Batur, A. (1994a), ““Ortaköy Camii”, DBİA, 6, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 143- 144.
Batur, S. (1970), “XIX. Yüzyılda Son Cemaat Yeri”, Anadolu Sanatı Araştırmaları 2, İstanbul, 97-11.
Batur, S. (1994a), “Mecidiye Camii”, DBİA, 5, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 314-316.
Batur, S. (1994b), “Yıldız Camii”, DBİA, 7, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 514-515.
Batur, S. (1994c), “Sadabad Camii”, DBİA, 6, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 386- 388.
BOA. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), BEO. (Bab-ı Ali Evrak Odası), 3134-234994.
BOA. BEO. 3968-297570.
BOA. HH.d.. (Hazine-i Hassa Defterleri), 24449-11.
BOA. İ..DH.. (İrade Dâhiliye), 689-48077.
BOA, İ..EV.. (İrade Evkaf), 13-16.
BOA. İ..EV.. 27-4.
BOA, İ..EV.. 38-12
BOA, İ..EV.. 7-47.
BOA, İ..MVL. (İrade Meclis-i Vala), 522-23463
BOA. İ..ŞD.. (İrade Şura-yı Devlet) 99-5883
BOA. İ.ŞD. 67-3920.
BOA, İ.ŞD. 116-6968.
BOA, MVL. (Meclis-i Vala), 1031-28
BOA. ŞD. (Şura-yı Devlet), 189-4.
BOA. ŞD. 181-25.
BOA, ŞD. 189-55.
BOA. Y..MTV. (Yıldız Mütenevvi Maruzat), 99-65.
Can, S. (2014), “Yıldız Hamidiye Camii’nin İnşası ve Mimarına İlişkin Yeni Bilgiler”, Nurhan Atasoy’a Armağan, İstanbul: Lale Yayıncılık, 59-65.
Can, S. ve Şahin P. (2015), “Arşiv Belgeleri Işığında Hırka-i Şerif Camii’nin 1847 Sonrası İnşa Süreci”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 34, Erzurum, 18-45.
Cezar, M. (1963), “Osmanlı Devrinde İstanbul’da Yangınlar ve Tabii Afetler”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri 1, İstanbul, 327- 414.
Çelik, G. (2000), İstanbul’da 19. Yüzyıl Abdülmecid Camileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Çetintaş, S. (1942),” Minarelerimiz”, Güzel Sanatlar Mecmuası, 4, İstanbul, 57–74.
Demirsar, B. (1994), “Emirgan Camii”, DBİA, 3, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı,169-170.
Deniz, Ş. (2017), “Tarihsel Süreç içinde Çırağan Mecidiye Camisi”, Çırağan/ Küçük Mecidiye Camii ve 2012-2015 Restorasyon Çalışmaları, İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 52-73.
Doğan, S. (1997), “Hasan Paşa Camii”, İA, 16, Ankara: TDV, 343-344.
Eminönü Camileri (1987), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Erdoğan, E. G. (1994), “Üryanizade Mescidi”, DBİA, 7, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 342-343.
Ersöz, Ö. K. (2013), Büyükada Hamidiye Camii, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Sanatı Anabilim Dalı, İstanbul.
Eyice, S. (1953), “İstanbul’da Bazı Cami ve Mescid Minareleri”, Türkiyat Mecmuası, 10, 247-268.
Eyice, S. (1963), “İstanbul Minareleri”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri I, İstanbul: Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanatı Tarihi Enstitüsü Yayınları:1, 31- 132.
Eyice, S. (1979), ‟ Anadolu’da Türk Minareleri”, İA, 8, İstanbul: MEB, 329-335.
Eyice, S. (1993), “Çağlayan Camii”, İA, 8, Ankara: TDV, 178-179.
Köse, F. (2012), “Arşiv Belgelerine Göre Nuruosmaniye Cami İnşası- Tamirleri ve Onarımları”, Vakıf Restorasyon Yıllığı, 5, İstanbul, 26-41.
Kuban, D. (1954), Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme, İstanbul.
Kuban, D. (2007), Osmanlı Mimarisi, İstanbul: Yem Yayın.
Kuşüzümü, K. H. (2010a), İstanbul Minarelerinin Geleneksel Yapım Teknikleri ve Günümüzdeki Restorasyonu, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Restorasyon Anabilim Dalı, Koruma-Yenileme ve Restorasyon Bilim Dalı, İstanbul.
Kuşüzümü, K. H. (2010b), “Yapım Teknikleri Açısından İstanbul Minareleri”, Vakıf Restorasyon Yıllığı, 1, İstanbul, 56-66.
Kuyulu, İ. (1992), “XIX. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinin Gelişimine Genel Bir Bakış”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Sempozyum Bildirileri, İzmir, 47-62.
Kuyulu Ersoy, İ. (2009), “İzmir Camilerinde Antik Kökenli Süsleme Unsurları”, Smyrna/İzmir Kazı ve Araştırmaları III, İstanbul: Ege Yayınları, 281-297.
Nar, N. (2001), İstanbul Camilerinde Hünkar Kasırlarının Tarihsel Gelişimi ve Nusretiye Cami Hünkar Kasrı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, İstanbul.
Orhanlı, O. (2018), Anadolu Türk Mimarisinde Bezeme Unsuru Olarak Seramik Kullanımı, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
Ödekan, A. (1988), “Minareler (Biçimsel Analiz)”, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1, İstanbul, 525-529.
Ödekan, A. (1997), “Alem” maddesi, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, I, İstanbul: YEM Yayınevi, 60- 61.
Öney, G. (1976), «Büyük Selçuklu Devri Minarelerinde Süsleme», Kültür ve Sanat, 4, İstanbul: Kültür Bakanlığı, 6-11.
Öney, G. (1989), Beylikler Devri Sanatı (1300-1453), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Önge, Y. (1979), “Anadolu’nun Bazı İslami Yapılarındaki Alemler Hakkında”, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Tebliğler III, İstanbul, 814-838.
Öz, T. (1962), İstanbul Camileri, 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Öz, T. (1965), İstanbul Camileri, 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Özgür Yıldız, Ş. (2016), “Gaziantep Camilerinde Görülen Bazı Güneyli Etkiler”, Sanat Tarihi Dergisi, XXV/1, 85-110.
Polat, T. (2021), “Geç Dönem Osmanlı Mimarisinde Bölgesel Bir Süsleme: Bacini (Şanlıurfa Örnekleri Üzerine Bir Değerlendirme)”, Sanat Tarihi Dergisi, 30/2, 1117-1145.
Sevinçtav Kanlıçay, S. (2010), Barok-Rokoko Yorumlu 18. Yüzyıl İstanbul Çeşmelerinde Kompozisyon, Motif ve Terimler (1740-1797), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2011), Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Tanman, M. B. (1994), “Ertuğrul Tekkesi”, DBİA, 3, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 196-198.
Tuğlacı, P. (1981), Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ve Balyan Ailesi, İstanbul: İnkilap ve Aka Kitabevi.
Tunç, V. (2011), Haliç Sadabad Camisi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Sanatı Anabilim Dalı, İstanbul.
Tunç, Z. (2016), Osmanlı Arşiv Belgelerinde Ortaköy Camii, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Sanatı Anabilim Dalı, İstanbul.
Uluengin, F., Uluengin, B., Uluengin, M. B. (2001), Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, İstanbul: YEM Yayınları.
Uysal, A. O. (1990), “Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı Dönemine Minare Biçimindeki Gelişmeler”, DTCF Dergisi, 33, 1-2, Ankara, 505-533.
Uysal, A. O. (1994), “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler”, X. Türk Tarih Kongresi Ankara, 22-26 Eylül 1986 Kongreye Sunulan Bildiriler, IV., Ankara, 2349- 2367.
Ülgen, A. (1995), “Osmanlı Dönemi Minarelerinde Form ve Dekorasyon”, İlgi, 80, 3-9.
Ülgen, A. (1996), Klasik Devir Minareleri: Osmanlı Cami Planında Minarenin Konumu, İstanbul: Alfa Basım Yayın Dağıtım.
Ünal, R. H. (1982), Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Ürekli, F. (2000), İstanbul’da 1894 Depremi, İstanbul: İletişim Yayınları.
Verdön, İ ve Ersen, A. (2009), “Aksaray, Pertevniyal Valide Sultan Camii: Doğal Taş Cephelerin Konservasyon Projelerinin Hazırlanması ve Yapılan Uygulamalar.” Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi, S. 3, 3-21.
Yazıcı, N. (2002), Çok Yönlü Kişiliğiyle Pierre Montani, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk-İslam Sanatları Programı, İstanbul.