Osmanlı’da Bir Meşâriku’l-Envâr Hâşiyesi: Derviş Ali b. Muhammed’in Envâru’l-Meşârik’i

Osmanlı medrese çevrelerinde hadis ilmi ile ilgili en çok kullanılan kaynaklardan biri Sagânî'nin Meşâriku'l-envâr'ıdır. Bu eser, İbn Melek ve Ekmeleddin Bâbertî'nin şerhleriyle otoritesini pekiştirmiştir. Bu otoritenin bir göstergesi olarak Osmanlı'da Meşârik ve şerhleri hakkında pek çok çalışma yapılmıştır. Ancak çoğunlukla yazma eser halinde bulunan bu çalışmalar hakkında günümüzde yapılan bilimsel değerlendirmeler yeterli olmayıp bazıları hakkında hiçbir araştırma dahi yoktur. Hakkında araştırma bulunmayan bu eserlerden birisi de Derviş Ali’nin Envâru'l-Meşarik'idir. Eser, Meşâriku’l-envâr’la birlikte İbn Melek ve Babertî'nin Meşârik şerhleri hakkında yazılmış hacimli bir hâşiyedir. Mevcut araştırmalar bu eseri Ali Dede el-Bosnevî’ye (ö. 1007/1598) nispet etmektedir. Ancak bu nispet hatalı gözükmektedir. Envâru’l-meşârik’te müellif ismi olarak açıkça ismi geçen Derviş Ali b. Muhammed ile Ali Dede el-Bosnevî’nin aynı kişiler olup olmadığı bu makalenin sorularından biridir. Bu sorunun cevabı eserin nüshalarından elde edilen bilgilerle Ali Dede’nin hayatının örtüştüğü ve örtüşmediği yerlerin mukayesesi neticesinde elde edilecektir. Bu şekilde hayatı hakkında bilgi bulunmayan Derviş Ali’ye dair veriler toplanacaktır. Çalışmanın diğer yönü ise eserin hâşiye olması bakımından incelenmesidir. Bu amaçla eserin içeriğinde ele alınan malumat değerlendirilip hangi kaynakların kullanıldığı ve hangi konulara nasıl temas edildiğine işaret edilerek hadis ilmine dair yazılmış bir hâşiyenin özellikleri işlenecektir. Böylelikle hem Osmanlı ilim anlayışında önemli bir yer tutan hâşiyelerin ilmî katkısına işaret edilerek şerh-hâşiye kültürünün anlaşılmasına katkıda bulunmak, hem dönemin hadis çalışmalarına bir örnek sunmak, hem de bir alimin -ilerde oluşturulabilecek- biyografisine veriler sunmak hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Hadis, Envâru’l-meşârik, Meşâriku’l-envâr, Derviş Ali b. Muhammed, Ali Dede el-Bosnevî, Hâşiye

A Ḥāshiya of Mashāriq al-Anwār in the Ottoman Empire: Darwīsh ‘Ali b. Muhammad's Anwār al-Mashāriq

Sagānî's Mashāriq al-Anwār is one of the most used sources about the science of hadith in the Ottoman Empire. This work reinforced its authority with the commentaries of Ibn Melek and Ekmeleddin Bāberti. Many studies have been done about Mashāriq and its commentaries in the Ottoman Empire. Most of them are in manuscript form, and some do not even have introductory information. One of these works, about which there is no study, is Darwīsh Ali's Anwār a'l-Mashāriq. The work is a voluminous hāshiya written about the commentaries of Ibn Malak and Bābartī together with Mashāriq al-Anwār. Studies attribute this work to Ali Dede el-Bosnawi (d. 1007-1598). However, this ratio needs to be corrected. One of the questions of this article is whether Darwīsh Ali b. Muhammad, who is stated as the author of the book, and Ali Dede al-Bosnawi are the same person. The answer to this question has been researched as a result of comparing information obtained from the different copies of the work and the points where Ali Dede's life overlaps and does not over-lap. Although Ali Dede lived in Bosnia, Zigetvar, Istanbul, Mecca, and Medina, there is no information that he lived in Aleppo. However, our author Darwīsh Ali clearly states that he was a mufti in Aleppo in the introduction of some of his copies. The author also talks about a period when he was in the Husrev Pasha madrasah. Even though Gazi Husrev Pasha madrasah in Bosnia comes to mind when Husrev Pasha madrasah is mentioned, there is also a madrasah with this name in Aleppo. It is known that Darwīsh Ali, who was a mufti in Aleppo, has a history book called Hulāsa al-Tawārīh. In different copies of Anwār al-Mashāriq, Ahmed Pasha Madrasa in Karahisar is mentioned as the place where his work was written. What is meant here may be the Gedik Ahmed Pasha madrasah in Afyonkarahisar or the Ahmed Pasha madrasah in Tekirdag Çorlu. It is difficult to identify the author from the information used in the hashiya. Because the features such as the use of poetry and Persian, a good knowledge of hadith, and knowledge of Sufism in the book can point to both authors.

Keywords:

Ḥadīth, Anwār al-Mashāriq, Mashāriq al-Anwār, Darwīsh ‘Ali b. Muhammed, ‘Ali Dede al-Bosnawī, Hāshiya.,

PDF

___

Abdülmecid b. Şeyh Nasuh b. İsrail. Sürûru’n-nâzırîn. Manisa İl Halk Kütüphanesi: Milli Kütüphane, 45 Hk 8066/4, 134b–175a.
Abdülmecîd b. Şeyh Nasûh b. İsrâîl. Riyâzu’s-sâlihîn. Kastamonu: İl Halk Kütüphanesi, 37 HK 122, 1b-130b.
Abdülmecîd b. Şeyh Nasûh b. İsrâîl. Safâu’s-salihîn. Manisa: İl Halk Kütüphanesi, 45 HK 8066/3, 87b-133a.
Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1932.
Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı Hadis Eğitiminde Meşâriku’l-envâr”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar. ed. Ömer Mahir Alper - Mustakim Arıcı. 147-178. İstanbul: Klasik, 2015.
Arıcı, Mustakim. “Bir Biyografinin Yeniden İnşası: Kadî Beyzâvî, İlişki Ağları ve Eserleri”. İslam İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. 23-103. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
Atsız, Nihal. “İstanbul Kütüphanelerinde Tanınmamış Osmanlı Tarihleri”. Türk Kütüphaneciliği 6/1-2 (1957), 47-82. http://www.tk.org.tr/index.php/tk/article/download/2361/2324
Atûfî, Hayreddin Hızır b. Mahmud. el-Cevheratü’l-Cinâniyye. İstanbul: Topkapı Sarayı, III. Ahmed Kitaplığı, 607.
Atûfî, Hayreddin Hızır b. Mahmud. Enzâru Şerhi’l-Meşârık. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 1068, 1a-38b.
Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. Coşkun Üçok. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 1992.
Baltacı, Cahid. XV.-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası, 1976.
Beyler, Muhammet. “Ekmelüddîn Bâbertî’nin Hadis Şerhçiliği”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 6/11 (2016), 160-199.
Bozkurt, Nebi. “Dârülhadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/527-529. İstanbul: TDV Yayınları 1993.
Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi.
Çağman Türkmen, Nihal. Ali Dede Bosnevî Hayatı, Eserleri ve Fezâilü’l-Cihâd’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Çağman Türkmen, Nihal. Zigetvar Türbedarı Ali Dede Bosnevî’nin Hayatı, Eserleri ve Kırk Hadis Derlemeleri. İstanbul: Hiperyayın, 2021.
Çiftçi, Mehdin. Süleymaniye Dârulhadisi: (XVI-XVII. Asırlar). İstanbul: Kitabevi, 2013.
Derviş Ali b. Muhammed. Envâru’l-meşârik. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 545, 270 vr.
Derviş Ali b. Muhammed. Envâru’l-meşârik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, 177, 281 vr.
Derviş Ali b. Muhammed. Envâru’l-meşârik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 276, 232 vr.
Derviş Ali b. Muhammed. Envâru’l-meşârik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, 207, 189 vr.
Derviş Ali b. Muhammed. Envâru’l-meşârik. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 546, 268 vr.
Derviş Ali b. Muhammed. Hâşiye-i Şerhi’l-Meşârik. Ankara: Vakıflar Ankara Bölge Müdürlüğü Kütüphanesi, Safranbolu, 67 Saf 49, 1b-155b.
Derviş Ali b. Muhammed. Haşiye alâ Şerhi’l-Meşârik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, 252.
Derviş Ali b. Muhammed. Envâru’l-meşârik fî hâşiyeti Meşâriki’l-Envâr. Kayseri: Kayseri Râşid Efendi, Râşid Efendi, 180/1, 189vr.
Derviş Ali b. Muhammed. Envâru’l-meşârik fî hâşiyeti Meşâriki’l-Envâr. Kayseri: Kayseri Râşid Efendi, Raşid Efendi, 180/2, 273vr.
Engin, Sezai. Hadis Şerh Geleneğinde Hâşiye ve Ta‘likalar. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2. Basım, 2021.
Fazlıoğlu, Şükran. “Ta‘lîm ve İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”, Dîvân: İlmî Araştırmalar 18/1 (2005), 115-173.
Gültekin, Ayşe. “Hayreddin Hızır b. Mahmud’un Hayatı ve Hadisçiliğinin Meşâriku’l-Envâr Şerhinin İlk Hadîsine Yazdığı Haşiye Çerçevesinde İncelenmesi”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şuayip Özdemir – Ayşegül Gün. 1/57–72.Ankara: Kıbatek, 2017.
Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiü’ş-şürûh ve’l-havâşî: Mu’cemun şâmilün li-esmâi’l-kütübi’l-meşrûha fî’t-türâsi’l-İslâmî ve beyâni şürâhihâ. 3 Cilt. Abu Dabi: el-Mecmeu’s-sekâfî, 2004.
Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 25-46.
İbn Kemal, Şemseddin Ahmed. Şerhu hadîsi İzâ tehayyertüm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3677, 47-66 vr.
İbn Melek, İzzeddin Abdüllatif b. Abdülaziz. Mebâriku’l-ezhâr fî şerhi Meşâriki’l-envâr. İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, 1309.
Kalhussien, Omar. Halep Hüsrev Paşa Medresesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zünûn. thk. Şerafettin Yaltkaya – Rifat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.
Kâtib Çelebi. İslâmda Tenkid ve Tartışma Usûlü: Mîzânu’l-hak fi ihtiyâri’l-ehak. çev. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 1990.
Kâtib Çelebi. Fezleke: Osmanlı Tarihi (1000-1065/1591-1655). 2 Cilt. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2016.
Koca, Suat. “İbn Melek’in Mebâriku’l-Ezhâr Şerhu Meşâriki’l-Envâr’ındaki Şerh Yöntemi ve Eserin Hadis Şerh Literatüründeki Yeri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/1 (2012), 133.
Muhibbî, Muhammed Emîn. Hulâsatü’l-eser fî a’yani’l-karni’l-hadi aşer. 4 Cilt. b.y.:y.y., ts.
Nev‘îzâde Atâyi. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî tekmileti’ş-Şakâ’ik. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017.
Öngören, Reşat. Osmanlılarda Tasavvuf: Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ XVI. Yüzyıl. İstanbul: İz Yayınları, 5. Basım, 2021.
Özdemir, Sinan. Hayreddin Hızır el-Atûfî’nin Enzâru Şerhi’l-Meşârik Adlı Eserinin Tahkiki. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
Öztoprak, Mustafa. “Hayrettin Hıdır b. Mahmûd b. Ömer el-Merzifonî el-Atûfî’nin Hayatı ve “el-İnzâr fi Şerhi Ba’dı Ehâdîsî’l-Meşârik” Adlı Eseri”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şuayip Özdemir – Ayşegül Gün. 1/81-89. Ankara: Kıbatek, 2017.
Sipâhizâde Muhammed b. Ali el-Bursevî. Ünmûzecü’l-fünûn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, 303.
Sowan, Abdlmonim B. M. Şeyhzâde’nin Şerhu Meşârıkı’l-envâr Adlı Eserinin Tahkiki. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
Taşköprülüzade Ahmed Efendi. eş-Şakâiku’n-nu’maniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmaniyye. haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
Tayşi, Mehmet Serhan. “Ali Dede Bosnevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/386. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Yağcı, Hızır. “Dervîş Ali el-Bosnevî ve Tercüme-i Hadis-i Erba’in ve Hikâye-i Erba’in ve Gaziler Menakıbı Adlı Eseri”. Balkanlar ve İslâm: Balkanlı Âlimler, Mütefekkirler ve Eserleri. ed. Abdullah Taha İmamoğlu vd. 3/145-169. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
Yağcı, Hızır. Hayreddin Atûfî’nin Hadis Şerhçiliği. İstanbul: Ark Kitapları, 2017.
Yıldırım, Selahattin. Anadolu Muhaddisleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
Yıldırım, Selahattin. Osmanlı İlim Geleneğinde Edirne Dârulhadîsi ve Müderrisleri. İstanbul: Dârulhadis, 2001.