Şeyma GENAN, Betül GENAN, Elif Behnan BOZDOĞAN, Nevrin Nur ASLAN

Erken Döneme Tarihlenen Katta Langar Mushafı’nın Mushaf İlimleri Bakımından İncelenmesi

Bu makale Hz. Osman’a nisbetiyle şöhret bulan Katta Langar Kur’an yazmasını kodikoloji, imla, kıraat, zabt, ayet sayımı (‘addü’l-ây) gibi mushaf ilimleri açısından ele alır. Özbekistan’daki Katta Langar köyüne atıfla bu isimle anılan ve parçaları dağınık halde bulunan mushafın Özbekistan Müslümanları İdaresi’nde korunan on iki yaprağı bu araştırmanın sınırlarını teşkil eder. Araştırma, mushaf tarihi kaynaklarının bilgi vermediği konularda erken döneme ilişkin bilgilere yazma üzerinden ulaşmayı, yanı sıra kaynaklardaki teorik bilgilerin pratikteki yansımasını tespit etmeyi amaçlar. Yöntemsel olarak Katta Langar yapraklarındaki kelimeler tek tek yazılarak veri tabanı oluşturulmuştur. Mushaf ilimlerine göre kategorize edilen kelimeler literatürdeki bilgiler ve neşredilen bazı kadim mushaflar ile mukayese edilmiştir. Bu mukayese sonucunda yazmanın kıraat, ayet sayısı gibi özellikleri dikkate alındığında Osman Mushafları arasında Basra Mushafı ile gösterdiği uyumun ağır bastığı görülmüştür. Buna ilaveten Katta Langar yazmasının, mushaf ilimleri literatüründeki imla verileri ile örtüşmediği yerlerde Hz. Osman’a nisbet edilen kadim mushaflardan Kahire el-Meşhedü’l-Hüseynî ile büyük oranda paralellik arz ettiği tespit edilmiştir. Katta Langar yaprakları üzerine yürütülen bu araştırmanın, literatürdeki bilgiler ile uygulamanın ne kadar örtüştüğünü ortaya çıkarmak bakımından mushaf tarihine ışık tutması ve mushaf araştırmalarına katkı sağlaması beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kıraat, El yazması, Katta Langar Mushafı, İmla, Zabt, Addü’l-ây.

An Examination of Katta Langar Mushaf Dated to the Early Period in Terms of Mushaf Sciences

This article deals with the Katta Langar manuscript, which is known as one of the earliest Qur'ān copies attributed to III. Caliph Uthman. The study consists of an introduction, a conclusion and two sections. The introduction section begins with the information that the Katta Langar Mushaf which is called by this name relative to the Katta Langar village of Uzbekistan, is in the library of the Tashkent Uzbekistan Muslims Administration. Only ninety-seven pages of the mushaf, which was lost for a period, have survived. Since twelve of these leaves appear again in Katta Langar, they are meant as the Katta Langar manuscripts. Therefore, this article not only aims to examine in detail all the extant leaves of the mushaf but also the twelve leaves, which are known today as the Katta Langar manuscripts. Although the research done so far has made it clear that this mushaf is not one of the copies of Uthman, the mushaf has been the subject of many studies. The first of the studies on the Katta Langar Mushaf was published by M.E. Masson, while the most detailed work belongs to Efim Rezvan. Existing studies on the mushaf are methodologically either a publication or a catalogue study. In this study, the Katta Langar copy was compared with the sources of the mushaf literature and discussed more comprehensively.

Keywords:

Qirā’āt, Manuscripts, Katta Langar Mushaf, Imla, Dabt, Verse counting,

PDF

___

Abbas, Zamyâ’ Muhammed. “Devru’r-rehhâleti ve’l-müsteşrikîne ve’d-diplomasiyyîn fî sirkati’l-mahtûtât mine’l-vatani’l-Arabiyy”. el-Mecelletü’t-Dirâsâti’t-Târîhiyye ve’l-Hadâriyye 1/1 (2009), 1-22.
Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme: İlk Mushaflar Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: IRCICA, 2015. Altıkulaç, Tayyar (ed.). Hz. Osman’a İzâfe Edilen Mushaf-ı Şerif: Topkapı Sarayı Müzesi Nüshası. İstanbul: IRCICA, 2007.
Altıkulaç, Tayyar (ed.). Hz. Osman’a Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerîf: Kahire el-Meşhedü’l-Hüseynî Nüshası. İstanbul: IRCICA, 2009.
Arapov, Aleksej V. Historical Monuments of Uzbekistan. Tashkent: SMI-ASIA, New edition., 2017.
Arthur Jeffery - I Mendelsohn. “The Ortography of the Samarqand Qur’an Codex”. Journal of the American Oriental Society 62/2 (Eylül 1942), 175-195.
Babajanov, Bakhtiyar. “Epigraficheskie pamiatniki musul‘man-skikh mazarıv kak istochnik po istorii Sufizma (na primere mazarov Astana-Ata i Katta Kan-gar) [Tasavvuf Tarihine Bir Kaynak Olarak Müslüman Mezarlarının Epigrafik Anıtları (Astana-Ata ve Katta Kangar Mezarları Örneğinde]”. Iz istorii Sufizma: istochniki i sotsial’naia praktika, 89-97.
Binbîn, Ahmed Şevkî - Tûbî, Mustafa. Mu‘cemu mustalahâti’l-mahtûti’l-Arabî (Kâmûs Kodikoloji). Marakeş: el-Hazânetu’l-Hasaniyyetu’r-Ribât, 3. Basım, 2005.
Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Muhkem fî ’ilm-i nakti’l-mesâhif. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Dımaşk: Dâru’l-Gavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1438/2017.
Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Mukni‘ fî ma‘rifeti mersûmi mesâhifi ehli’l-emsâr. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Dâru’l Beşâiri’l-İslâmiyye, 1432/2011.
Demirbilek, Mine. “Özbekistan’da Bulunan Yazma Eser Kütüphaneleri Üzerine Bazı Notlar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63/2 (2022), 1075-1089. https://doi.org/10.33227
Déroche, François. “Note sur les fragments coraniques anciens de Katta Langar (Ouzbékistan)”. Cahiers d’Asie centrale 7: Patrimoine manuscrit et vie intellectuelle de l’Asie centrale islamique. ed. Aširbek Mŭminov. 65-73. Aix-en-Provence: Éd. ÉDISUD, 1999.
Déroche, François. The Abbasid Tradition: Qur’ans of the 8th to the10th Centuries AD. ed. Julian Raby. New York: The Nour Foundation, Azimuth Editions, Oxford University Press, 1992.
Erkinov, Aftandil. “Les manuscrits du Khamsa de ’Ali Shir Nawa’i et la vie culturelle du khanat de Boukhara sous les Mangits”. Cahiers d’Asie Centrale 5-6 (1998), 170-180.
Hamed, Gânim Kaddûrî. Ulûmu’l-Kur’âni’l-Kerîm beyne’l-mesâdir ve’l-mesâhif: Dirâse tatbikiyye fî mesâhife mahtuta. Riyad: Merkezü Tefsir li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1439/2018.
Hatîb, Abdullatîf. Mu‘cemu’l-Kırâât. Dımaşk: Dâru Sa‘diddîn, 1422/2002.
Himyerî, Beşîr Hasan. Mu‘cemu’r-resmi’l-‘Osmânî. 7 Cilt. Riyad: Merkezü Tefsir li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1436-2015.
Ikramov, Saidrahmat Saidahmatovich. “O’zbekiston Musulmonlari İdorasi Kutubxonasida Saqlanayotgan Qo’lyozma Va Toshbosma Asarlar [Özbekistan Müslümanları İdaresi Kütüphanesi’nde Saklanan El Yazması ve Taş Baskısı Eserler]”. Proceedings of the International Workshop: Manuscript Funds of Uzbekistan: Preservation, Cataloguing and Personnel Training, June 2019, Samarkand. ed. Halit Eren - Shovosil Ziyodov. 107-111. Sources and Studies on the History of Islamic Civilisation Series, no. 46. Istanbul: IRCICA, 2020.
Islamic Awareness. “The ‘Qur’ān of ʿUthmān’ At St. Petersburg (Russia), Katta Langar, Bukhārā And Tashkent (Uzbekistan), From 2nd Century Hijra”. Erişim 26 Ocak 2023. https://www.islamicawareness.org/quran/text/mss/peters.html
İbnü’l-Cezerî, Şemsuddîn Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabba‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. basım, ts.
İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekir Abdullah b. Süleyman. Kitâbu’l-Mesâhif. thk. Muhibbiddîn Abdussübhân Vâiz. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
İbn Necâh, Ebû Dâvûd Süleyman. Muhtasaru’t-tebyîn li-hicâi’t-tenzîl. thk. Ahmed b. Ahmed b. Muammer Şirşâl. Medine: Mücemme‘u’l-Melik Fehd li-Tiba‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 1423/2002.
İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer. Kitâbu ahbâri’l-Medîneti’l-Nebevî. thk. Abdullah b. Muhammed ed-Duveyş. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-’Aliyyân, ts.
Kâdî, Abdülfettâh b. Abdilğanî. el-Ferâidu’l-hisân fî addi âyi’l-Kurân. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1404/1983-1984.
Kalkaşendî, Ebü’l-Abbas Ahmed. Subhu’l-a’şâ fî kitâbeti’l-inşâ. 14 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1340/1922.
Klimoviç, Lusiyan İppolitoviç. Kuran Turalı Kitap. çev. Orınbay Oralbekof. Almatı: Kazakistan Baspası, 1990.
Kratçkovsky, Ignatij Julianovic. Among Arabic Manuscripts: Memories of Libraries and Men. çev. Tatiana Minorsky. Leiden: E. J. Brill, 1953.
Masson, Michail Evgenievich. “Katta Liangar v oblasti srednevekovogo Kesha [Ortaçağ Keş Bölgesinde Latta Langar]”. Arkheologiya Sredney Azii (Taşkent Devlet Üniversitesi) 7 (1966), 66-105.
Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Metin Yapısı. Ankara: Otto, 2. Basım, 2015.
Muhammedcanova, Abdullah. “Özbekistan (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/111-113. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Muminov, Ashirbek. “Fonds nationaux et collections privees de manuscrits en ecriture arabe de l’Ouzbekistan”. Cahiers d’Asie Centrale 7 (1999), 17-38.
Rezvan, Efim. “New folios from ‘'Uthmānic Qur’ān’ I: (Library of Administration for Muslim Affairs of the Republic of Uzbekistan)”. Manuscripta Orientalia 10/1 (Mart 2004).
Rezvan, Efim. “On the Dating of an ‘‘Uthmanic Qur’an’ from St. Petersburg”. Manuscripta Orientalia 6/3 (Eylül 2000), 19-22.
Rezvan, Efim. “The Qur’an and Its World: VI. Emergence of the Canon: the Struggle for Uniformity”. Manuscripta Orientalia 4/2 (1998), 13-54.
Rezvan, Efim. The Qur’an of Uthman (St. Petersburg, Katta-Langar, Bukhara, Tashkent). St. Petersburg: Russian Academy of Sciences, 2004.
Rezvan, Efim. The Qurʼān and Its World: Manuscripta Orientalia. St. Petersburg: Kunstkamera Muzej Antropologii i Etnografii Im. Petra Velikogo Rossijskoj Akademii Nauk, 2012.
Rezvan, Efim. “Yet Another ‘‘Uthmanic Qur’an’ (on the History of Manuscript E20 from the St. Petersburg Branch of the Institute of Oriental Studies)”. Manuscripta Orientalia 6/1 (Mart 2000), 49-68.
Samarov, Fakhriddin. “Kashkadaryo Vohasıdagi ‘Katta Langar Ota’ Majmuasi Tarixini Bilasizmi? [Kaşkaderya Vahasındaki ‘Katta Langar Ata’ Külliyesinin Tarihini Biliyor Musunuz?]”. Ŭtmishga Nazar (Journal of Look to The Past) 1 (2022), 199-205.
Tosun, Necdet. “Orta Asya’da Tasavvuf”. Orta Asya’da İslam: Temsilden Fobiye. ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı. Ankara-Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2012.
Uzbek Travel. “Katta Langar”. Erişim 29 Ocak 2023. https://uzbek-travel.com/about-uzbekistan/monuments/katta-langar/
Vahidov, Shodmon. “The History of the ‘Ishqiyya Brotherhood’s Sacred Relics. II: the Katta Langar Qu’rans (New Fragments)”. Manuscripta Orientalia 8/3 (Eylül 2002), 34-41.
Yıldırım, Seyfi - Egamberdiyev, Mirzahan. “Türkistan’ın İşgali ve Sovyetleştirilmesi Sürecinde Ermeniler ve Bölgede Yaptıkları Katliamlar”. Belleten 85/302 (Nisan 2021), 227-277.
İbrahimova, Diloram. O’zbekiston: Katta Langar – Kadim Kur’on İzidan [Özbekistan: Katta Langar - Kadim Kuran’ın İzinde] (Film, 2019). https://www.youtube.com/watch?v=ILbMLDToZF0
Zemahşerî, Mahmud b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâikı‘t-tenzîl ve uyûni‘l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl, thk. Halîl Me’mûn Şeyhâ (Beyrut: Dâru‘l-Ma‘rife, 1430/2009).