XX. Yüzyılın Başlarında Türkistan'da Siyasi ve Entelektüel Eğilimler: Petersburg ve İstanbul'dan Bir Bakış

20. yüzyılın başlarında Türkistan'da ceditçilik hareketi ve fikirlerin yayılması, bölgedeki siyasi durum ve entelektüel ortam, yalnızca Rus İmparatorluğu'nun hükümet çevrelerinde değil, Rus ve Müslüman dergilerinin sayfalarında da tartışma konusu oldu. Özellikle Rusya'daki Tarcüman ve Vakit’in yanı sıra, Türkiye'deki 2. Meşrutiyet Devrimi'nden sonra ortaya çıkan “İslamcılık” yöndeki Türk basını, Türkistan Müslümanlarının sosyo-politik ve ekonomik durumuna daha fazla ilgi göstermeye başladı. Bu süreli yayınlar, politik yönlerine bağlı olarak, çoğu durumda, analitik olarak basılmış, bilgi niteliğinde materyalleri gözden geçirmiş ve yerel entelektüellerden mektuplar almıştır.Çarlık yetkilileri, komşu devletlerdeki siyasi durum ve bunların Türkistan halkının siyasi havası üzerindeki olası etkileri konusunda endişelenmeye başladı. Bağımsız muhbir ve ajan ağlarına sahip Harp ve Dışişleri Bakanlığı ile İçişleri Bakanlığı’na bağlı yeni oluşturulan Türkistan İlçe Güvenlik Birimi, "sakıncalı" vatandaşları yakından izliyordu. Böylelikle bu daireler geniş bir istihbarat ve muhbirler ağı oluşturmuş ve bu vatandaşlar hakkında detaylı bilgi toplamıştır. Toplanan materyallerin analizi yetkililer tarafından yerel halkın yaşamındaki olaylarla ilgili her türlü korkuyu ortaya koyan muhtıra şeklinde alındı. Yetkililer, bölgedeki Rus hâkimiyetinin ana tehdidi olarak kabul edilen Türk ve Afgan nüfuzundan özellikle endişe duyuyorlardı. Bu komşu devletlerden kaynaklanan pan-İslamizm fikirleri, Rusya'nın bölgedeki mevcut politikasını büyük ölçüde sarsabilir.Müslümanları birleştirme, Batı'nın ilerici biliminin meyvelerini asimile etme ve sömürge politikasına karşı mücadele etme fikri daha çok Türkistanlı gençleri çekmeye başladı. Onlar, bir şekilde dış dünyadan soyutlanmış olsalar da, “İslamcılık” fikirlerini yoğun bir şekilde kışkırtan basını daha sık almaya ve okumaya başladılar.Bu makalede yer alan "pan-İslamizm" kavramı, Jön Türklerin Rusya, özellikle de Türkistan Müslümanları üzerindeki ideolojik etkisi, Rus devletine karşı antiemperyalist bir hareketin gelişmesine ve tüm Müslümanların Osmanlı Sultanı'nın tek bayrağı altında toplanmasına katkıda bulunduğuna inanan Rus siyasetçilerin bakış açısından değerlendirilmektedir.Bu makale, Türk süreli yayınlarından materyallerin ön analizlerini ve ayrıca 20. yüzyılın ikinci on yılının başında Türkistan'daki siyasi ve entelektüel eğilimlerin gelişimi hakkında genel ve analitik bilgi sağlayan Türkistan'daki Rus yetkililerin politikasını sunmaktadır. Çalışma kapsamında Türkistan Müslümanlarının ulaştığı Ṣırāṭ-ı Müstaqīm, Ta‘āruf-i Müslimīn ve Ḥikmet dergilerinin materyalleri analizde ağırlıklı olarak yer aldı.Ayrıca bu makale esas olarak görüşlerin belirli bir değerlendirmesini yapmanın yanı sıra Rus güç yapılarını ve Osmanlı toplumunun temel ideolojik yönlerini, bunların Türkistan'daki siyasi ve entelektüel eğilimlerle ilişkisini belirlemeye yönelik ön girişimler sunmaktadır. Analiz ayrıca, kendi görüşleri aracılığıyla anavatanlarındaki siyasi ve entelektüel eğilimleri değerlendirmeye çalışan Türkistanlıların gönderdiği materyalleri içermektedir. Türk basınının reformist eğilimlerin gelişimine ilişkin görüşlerini incelemeye yönelik bu ilk girişimler, 20. yüzyılın başında Türkistan'da yaşanan olayların anlaşılmasına ve objektif değerlendirilmesine de belli bir açıklık getirmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Türkistan tarihi, Rusya İmparatorluğu, Osmanlı Devleti, İslamcılık, basın

Political and Intellectual Tendencies in Early 20th century Turkestan: View from Petersburg and Istanbul

The spread of Jadidism and its ideas in Turkestan at the beginning of the 20th century, as well as the political situation and the intellectual environment in the region, became objects of discussion not only in the governmental circles of the Russian Empire, but also in the pages of the Russian and Muslim periodicals. In particular, in addition to Tarcuman and Waqt in Russia, the Turkish press of the “Islamist” direction, which arose after the 2nd Constitutional Revolution of 1908, began to pay more attention to the socio-political and economic situation of Turkestan Muslims. These periodicals, based on their political direction, printed, in most cases, analytical, review materials of an informational nature and received letters from local intellectuals.

Keywords:

History of Turkestan, Russian Empire, Ottoman State, Pan-Islamism, press,

PDF

___

Abdurashidxonov, Munavvarqori. Tanlangan asarlar. Toshkent: Ma'naviyat, 2003.
Arapov, D. Islam v Rossiyskoy imperii (zakonodatelstvennye akty, opisaniya, statistika). Moskva, 2001.
Arapov, D. Musulmanskoe dvizhenie v Sredney Azii 1910 goda (po arkhivnym materialam Departamenta politsii Ministerstva vnutrennikh del Rossiyskoy imperii). Sbornik Russkogo Istoricheskogo obtshestva. T.5. Moskva, 2002.
Arsharuni, A., Gabidullin, Kh. Ocherki panislamizma i pantyurkizma v Rossii. Moskva, 1931.
Ayni, Sadriddin. Ta’rixi inqilobi Buxoro. Dushanbe: Adib, 1987.
Bartold, V.V. Islam. Sochineniya. T.6. Moskva: Nauka, 1966.
Becker, Seymour. Russia’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865–1924. Cambridge: Harvard University Press, 1968.
Boltaboev, Hamidulla. Fitrat va jadidchilik. Toshkent, 2007.
Bukhārā Ta’mīm-i Ma‘ārif Jam‘iyati Khayriyasining Nizāmnāma va Khatt-i Ḥarakatidir. Ta’rikh-i ta’sīsi 11 Şawwal 1327. Markazi: Dāri Sa’ādat Wazirkhān. Istanbul, 1327.
Carrère d’Encausse, Hélène. Islam and the Russian Empire. Reform and Revolution in Central Asia (Comparative studies on Muslim societies). University of California Press, 1988.
Carrère d'Encausse, Hélène. Réforme et révolution chez les musulmans de l'empire russe. Paris: Libraire Armand Colin, 1966.
Farkhshatov, M. Samoderzhavie i traditsionnye shkoly bashkir i tatar v nachale XX veka (1900 – 1917 gg.). Ufa: Gilem, 2000.
Iskandarov, B. Iz istorii Bukharskogo emirate. Moskva, 1958.
Kanlıdere, Ahmet. “Sırât-ı müstakîm Dergisini Buhara Uyanışı Üzerindeki Etkileri (1909-1911).” VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi. 30 Eylül – 04 Ekim 2013. Bildiri Kitabı – IV. İstanbul, 2014, 552-565.
Khalid, Adeeb. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley: University of California Press, 1998.
Kocaoğlu, Timur (ed.). The Reform Movements and Revolutions in Turkistan (1900 – 1924). SOTA. – Haarlem, 2001.
Komatsu, Hisao. “Bukhara and Istanbul: A Consideration about the Background of the Munāẓara.” In Stephane A. Dudoignon and Komatsu Hisao (eds.). Islam in Politics in Russia and Central Asia (Early Eighteenth to Late Twentieth Centuries). London, New York, and Bahrain: Kegan Paul, 2001, 169-170.
Kotyukova, T.V. Turkestan v imperskoy politike Rossii: Monografiya v dokumentakh. Moskva: Kuchkovo pole, 2016.
Litvinov, P. Gosudarstvo i islam v Russkom Turkestane (1865 – 1917) (po arkhivnym materialam). Yelets, 1998.
Ocherki Ministerstva inostrannykh del Rossii. T.1. Moskva: Olma-Press, 2002.
Ostroumov, N. Koran i progress. Po povodu umstvennago probuzhdeniya sovremennykh rossiyskikh musulman. Tashkent: Tipografiya Shtaba Turkestanskogo voennogo okruga, 1901 – 1903.
Ostroumov, N.P. Sarty. Etnograficheskiye materialy. Tashkent, 1908.
Rasy i narody. Sovremennыe etnicheskie i rasovye problemy. Yezhegodnik. Vyp. 32. Moskva, 2006.
Sodiqov, H. va boshq., O‘zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. Toshkent: Sharq, 2000.
Teitz Kriendler, Isabelle. Educational Policies Towards the Eastern Nationalities in Tsarist Russia: A Study of Il’minskii’s System. Columbia University. Unpublished Ph.D. thesis, 1970.
Vakhidov, Kh. Prosvetitelskaya ideologiya v Turkestane. Tashkent: Uzbekistan, 1979.
Yusupov, Sharif. Xudoyorxon va Furqat. Toshkent: Sharq, 1995.
Aḥmad, Şāh. “Khivada islāḥāt.” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/22 (1328): 359-360.
Aḥmad, Şāh. “Khivada maktablar islāḥi.” Ta‘āruf-i Müslimīn 2/26 (1328): 26-28.
Arandarenko, G. “Bukharskie voyska v 1880 g.” Voennyy sbornik (1881): 366-380.
‘Arūsī, Şaykh Muhr al-Dīn. “‘Uthmānli – Īrān i’tilāfi. Īlk zamzama-i ittiḥād.” Ḥikmet 40 (1911): 21.
“Bukhārā aḥwāli.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 123 (1326): 314-315.
“Bukhārā istiqlālina su’-i qaṣd.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 108 (1326): 68-69.
“Bukhārāda khufya usūli.” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/5 (1328): 69-70.
“Bukhārādan aldighimiz bir waraqa.” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/9 (1328): 151-154.
“Bukhārādan maktūb.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 69 (1325): 266-268.
“Bukhārādan maktūb.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 82 (1325): 74.
Bukhārā mukhābir-i makhūsimizdan. “Bukhārā waq‘a-i alīmasi.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 76 (1325): 382-384.
Bukhārā mukhābir-i makhūsimizdan. Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 82 (1325): 74-75.
Bukhārā mukhābirlarimizdan. “Bukhārā ḥāli tahlikada ...!” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/2 (1328): 29-30.
Bukhārī, Ṣ.M. “Bukhārāda sharī‘at nāmina irtikāb ölan jināyat.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 66 (1325): 221-222.
Ḥusnī, Nūr ‘Alīzāde Ghiyāth al-Dīn. “Bukhārā.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 102 (1326): 412-413.
Ḥusnī, Nūr ‘Alīzāde Ghiyāth al-Dīn. “Bukhārāya dā’ir.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 74 (1326): 75; 76 (1326): 228-230
Ḥusnī, Nūr ‘Alīzāde Ghiyāth al-Dīn. “Bukhārāya dā’ir.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 74 (1326): 228-230.
Ḥusnī, Nūr ‘Alīzāde. “Bukhārāda sunnilar, şī’īlar.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 74 (1328): 350-352.
“Janāb-i ‘āliy Bukhārā amīri Sayyid Mir ‘Ālimkhān ḥazratlari nāmina sādir ölinmiş farmān-i imperatöriy” Tarjumān 7 (1916).
Ibrāhīm, ‘Abd al-Raşīd. “Pānturānizm.” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/2 (1328): 17-20.
Ibrāhīm, ‘Abd al-Raşīd. “Bukhārā amiri ‘Abd al-Aḥadkhān ḥazratlarining wafāti munāsabatila.” Ta‘āruf-i Müslimīn 2/29 (1329): 65-66.
Ibrāhīm, ‘Abd al-Raşīd. “Yana Pānturānizm” yāki “Aqwām-i Türk’in birleşmesi.” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/5 (1328): 57-58.
“I‘ānai ‘Abdulaḥadkhān” Tarjumān 4 (1892); “Taşkand” Tarjumān 20 (1893).
Kanlıdere, Ahmet. “Türk Basınında Türkistanlı Ceditçilerin Kültürel Faaliyetleri 1910-1914.” Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1 (2014): 167-176.
Mulla Badriqul Qāri Muḥammad. “Khivadan maktūb (khāca Khārazmning ḥālati ḥāzirasi).” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/16 (1328): 260-261.
Özgür Tuna, Mustafa. “Gaspirali v. Il’minskii: Two identity projects for the Muslims of the Russian Empire” Nationalities Papers 2(30) (2002): 264-289.
Sibiriyali, ‘Ālimcan al-Idrisī. “Bukhārāda taḥsi.l” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 59 (1325): 111-112.
“Taşkent” Tarjumān 89 (1904); [Khiva khāni...] Tarjumān 84 (1906).
Tepekaya, Ahmet. “Filibeli Ahmet Hilmi’nin Hikmet Dergisini Yayınlamasındaki Amacı.” Karadeniz Araştırmaları 8 (2005): 40-46.
Trāisklī, Aḥmad Tāj al-Dīn. “Afghānistān – Bukhārā.” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/8 (1328): 128-132.
Trāisklī, Aḥmad Tāj al-Dīn. “Badbakht ḥukmdār, zawalli Bukhārā ...!” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/3 (1328): 43-46.
Trāisklī, Aḥmad Tāj al-Dīn. “Bukhārā talabalarila ḥasb-i ḥāl.” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/15 (1328): 241-245.
Trāisklī, Aḥmad Tāj al-Dīn. “Khiva khāni Muḥammad Raḥīmkhānning wafāti munāsabatila.” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/16 (1328): 254-258.
Trāisklī, Aḥmad Tāj al-Dīn. “Māwarāunnaḥrda Ingiltarra.” Ta‘āruf-i Müslimīn 1/17 (1328): 275-278.
Trāisklī, Aḥmad Tāj al-Dīn. “Zawalli Bukhārā ...!” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 64 (1325): 187-190.
Zābid Afandi. “Khiva ḥākimi marḥūm Sayyid Muḥammad Raḥīm Bahādirkhān.” Ṣırāṭ-ı Müstaqīm 109 (1326): 78-79.
Arapov, D., T. Kotyukova,“Arkhivnye materialy Ministerstva vnutrennikh del Rossiyskoy imperii o musulmanskom dvizhenii nachala XX veka” Accessed 15.08.2008. http://www. kennan.ru/index.php/corporate/media/islam_conf/node_361/xix_xx
“Doklad MID. TSGA RUz, F. I-2, Op. 31, D. 251/18”. Accessed 17.07.2008. http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1157.html
“Doklad o polozhenii zemledeltsev v Bukharskom khanstve (usl.). TSGA RUz, F. I-2, Op. 31, D. 723/33”. Accessed 17.07.2008, http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1157.html
“Dokladnaya zapiska ob ugroze vozniknoveniya revolyutsionnoy situatsii v Bukhare v svete aktivnosti turetskikh i afganskikh agentov v Khanstve (usl.). TSGA RUz, F. I-2, Op. 31, D. 726/19”. Accessed 17.07.2008. http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1157.html
“O milostyakh bukharskomu naseleniyu s svyazi s vosshestviem na prestol Sayyid Alimxana (usl.). 14.01.1911. TSGA RUz, F. I-1, Op. 31, D. 735/22”. Accessed 27.09.2008. www.zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1143.html
“Predlozheniya po Programme reform v Bukharskom khanstve (usl.). TSGA RUz, F. I-1, Op. 31, D. 723/60”. Accessed 27.09.2008. www.zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1177.html
“Programma voprosov. TSGA RUz, F. I-2, Op. 31, D. 251/24”. Accessed 17.07.2008. http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1157.html
Sh. Turdiev, “Rol Rossii v podavlenii dzhadidskogo dvizheniya (po materialam arkhiva SNB Uzbekistana)”. Accessed 24.12.2007. http://www.ca-c.org/journal/13-1998/st_15_turdiev.shtml
“Zapiska s predlozheniyami yuridicheskogo i fakticheskogo prisoedineniya Bukharskogo i Khivinskogo khanstv k Rossiyskoy imperii (usl.). TSGA RUz, F. I-2, Op. 31, D. 723/16”. Accessed 17.07.2008. http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1157.html