Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı

Yansıma sözcükler, doğanın, insanların veya hayvanların çıkarmış oldukları seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcükler olarak tanımlanabilir. Dilbiliminde bu tür sözcüklere İng. onomatopeia, mimetic word, echo word, echoism, imitative word; Alm. lautmalerei, schallnachahmung; Osm. lafz-ı taklidi, savt-ı taklidi; Rus. zvukopodrazhaniye; Tuv. öttünüg söster gibi adlar verilmektedir. Bütün dünya dillerinde yansıma sözcüklere rastlanılır. Türk dilinin tüm alanlarında da söz varlığında çok sayıda yansıma sözcüğe rastlamak mümkündür. Türk dilinde bu yansıma sözcükler kimi zaman çeşitli eklerle fiil haline getirilmektedir. Tuva Türkçesinde yansıma sözcüklere +IrA- (buzura- cızırdamak); +(A)r- (dızıra- çatırdamak); +LA- (siile- şiddetle esmek); +rA- (şılıra- fışırdamak); +DA- (ııtta- ses çıkarmak); +A- (doğdura- gümbürdemek); +KIlA- (dıŋgıla- şakırdamak); +KAyn- (daldırtkayın- hışırdayıp durmak) ve +GIr(A)- (kaŋgıra-, çıngırdamak) gibi ekler getirilmek suretiyle fiiller türetilmektedir. Bu sahada ayrıca yansıma sözcükler yardımcı fiiller ile birlikte de kullanılabilmektedir. Tuva Türkçesinde yansıma sözcüklerle birlikte de- ve kıl-, kın- ve kılın- gibi yardımcı fiiller kullanılmaktadır. Bu yardımcı fiiller, bir sesin aniden ortaya çıktığını göstermektedir. Tuva Türkçesi gramerlerinde “dürgen vid” (anilik görünüşü) olarak isimlendirilen bu kullanımlar için şu örnekler verilebilir: çıjırt de- “gürültü yapmak”, dırbaş de- “irkilmek”; dazırt kın- “çatırdamak”, dıylaş kın- “sallamak”; dırt kıl- “aniden vurmak”, tok kıl- “vurmak”; karaş kılın- “görünüp kaybolmak”, kıŋgırt kılın- “çınlamak”. Bu çalışmada de-, kıl-, kın- ve kılın- yardımcı fiillerinin yansıma sözcüklerle olan kullanımı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Yansıma, yansıma sözcükler, Tuva Türkçesi, yardımcı fiil

Structure of “onomatopetic word + de-, kıl- (kın-, kılın-)” in Tuvan Turkish

Onomatopoeia can be defined as this kind of words through the imitation of sounds from nature, animals, and humans. In linguistics, onomatopoeic words are given Eng. “Onomatopeia”, “mimetic words”, “echo words”, “echoism”, “imitative words”; Germ. “lautmalerei”, “schallnachahmung”; Ott. “lafz-ı taklidi”, “savt-ı taklidi”; Rus. “zvukopodrazhaniye”; Tuv. “öttünüg söster” such names. There are onomatopoeic words in all world languages. In the all areas of Turkish language, there are in large quantities of onomatopoetic words. In Turkish, onomatopoeic words can be derived with verb derivational suffixes. In Tuvan Turkish, there are suffixes derive denominal verbs, such as -IrA- (buzura- to sizzle); +(A)r- (dızıra- to scrunch); +LA- (siile- to blow); +rA- (şılıra- fizz); +DA- (ııtta- to clatter); +A- (dogdura- to rumble); +KIlA- (dıŋgıla- to clank); +KAyn- (daldırtkayın- to rustle) ve +GIr(A)- (kaŋgıra-, to tinkle). In addition, onomatopoetic words can be used with auxiliary verbs like de-, kıl-, kın- kılın- in Tuva Turkish. These auxiliary verbs indicate that a sound suddenly appears. The following examples can be given for these uses, which are called “dürgen vid” (instantaneous aspect) in Tuvan grammars: çıjırt de- “make noise”, dırbaş de- “be startled”; dazırt kın- “to scrunch”, dıylaş kın- “to shake”; dırt kıl- “suddenly hit”, tok kıl- “to hit”; karaş kılın- “to vanish”, kıŋgırt kılın- “to clang”. In this paper, we search these auxiliary verbs, onomatopoeic words, and their functions.

Keywords:

Onomatopoeia, onomatopoeic words, Tuvan Turkish, auxiliary verb,

PDF

___

Taranan eserler Arıkoğlu, E., Kuular, K. (2003), Tuva Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK. Darjay, A. (1991), Çetker Çetkizi, Toojular, Çeçen Çugaalar, Köjegeler, Demdegdelder, Kızıl, Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. Darjay, A. (2009), Sagıştıŋ Istap Aarıır Ereezi, Toojular, Kızıl, Tıvanıŋ Yu. Ş. Kyunzegeş Attıg Nom Ündürer Çeri. Keçil-ool, E. D. (2004), Ekii Hünüm, Şülükter, Çeçen Çugaalar, Oçulgalar, Kızıl, Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. Kuular, Ç. (2009), “Şoraan”, Ulug-Hem, Tıva Çogaalçılarnıŋ Setküülü, No 3 (55), Kızıl, Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri Monguş, D. A.; DORJU, K. B. (2001), Tıva Dıl, Ortumak Şkolanıŋ 6-7 Klastarınga Ööredilge Nomu, Kızıl, Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri. Monguş, D. A. (2003), Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı, C. I, Novosibirsk, Nauka Monguş, D. A. (2011), Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı, C. II, Novosibirsk, Nauka Tenişev, E. R. (1968), Tuvinsko-Russkiy Slovar, Moskva, İzdatel’stvo, Sovyetskaya Ensiklopediya Kaynakça Bussman, H. (2006), Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London, Routledge. İmer, K. vd. (2011), Dilbilim Sözlüğü, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi. İshakov F. G. , Pal’mbah, A. A. (1961), Grammatika Tuvinskogo Yazıka, Fonetika i Morfologiya, Moskva. Karaağaç, Günay (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara, TDK. Pennisi, E. (2004), “The First Language?”, Evulotion of Language, Science, Vol. 333. Sat, Ş. Ç.; Salzıŋma E. B. (1980), Amgı Tıva Literaturalıg Dıl, Kızıl. Tosun, İ. (2017), “Tuva Türkçesinde {+GIr(A)-} Eki”, TÜRÜK, Yıl 5, Sayı 11, ss. 509-519. Traunmuller, H. (2003), “Clicks and the idea of a Human Protolanguage”, Umea University, Department of Philosophy and Linguistics, PHONUM 9, s.1-4. Türkçe Sözlük (2005). Ankara, TDK. Vardar B. (2002), Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Multilingual Yabancı Dil Zülfikar, H. (1995), Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara, TDK.