İran Türk Değişkelerinde başar- Fiilinin Yeterlilik Fiili Olarak Kullanımı Üzerine

İran’daki sözlü Türkçe değişkelerin yazılı Farsça değişkesiyle ve diğer yerel sözlü değişkelerle temas hâlinde olduğu bilinmektedir. Özellikle Farsça ile olan temas, yoğunluk ve derinlik bakımından diğer yerel sözlü değişkelerden ayrılmaktadır. Azerbaycan, Horasan, Türkmen, Kaşkay, Sungur, Halaç değişkeleri Günümüz İran’ında bilinen ve üzerinde çalışmalar yapılan sözlü Türkçe değişkelerdir. Bu değişkeler konuşur sayıları, coğrafi konumları, dil durumları gibi konularda farklı tipolojik görünümler sergilemektedir. Kimileri tipolojik özellikleri bakımından ciddi değişmelere uğrarken (Sungur, Kaşkay, Halaç), kimileri ise, ilk gruba göre daha az ya da yavaş bir biçimde, yazılı Farsça değişkesinden unsurlar kopyalamaktadır. Bu bildiride de İran Türk değişkelerine ait metinler taranarak başar- fiilinin yeterlilik fonksiyonunda kullanılan örnekleri tespit edilecektir. Farsça توانستن tevānisten “Başarmak; yapabilmek; gücü yetmek; muktedir olmak” yeterlilik fiilinin sözlü Türkçe değişkelerin hangilerinde kopyalandığı ve kullanım sıklığı tespit edilerek bir coğrafi işaretleme yapılacaktır. Böylelikle kopyalamanın sözlü Türkçe değişkelerdeki yayılma alanı ve kullanım sıklığı görülmüş olacaktır.

Anahtar Kelimeler:

İran, İran Türk değişkeleri, kopyalama, başar- fiili

On the Use of Verb başar- as the Use of Potencial in Turkish Dialects of Iran

It is known that oral Turkish dialects in Iran are in contact with written Persian dialect and other local oral dialects. Especially contact with Persian is different from other local oral dialects in terms of intensity and depth. Azerbaycan, Horasan, Türkmen, Kaşkay, Sungur, Halaç dialects oral Turkish dialects known and worked on in today's Iran. These dialects display different typological appearances on issues such as number of conversations, geographical locations, language situations. While some are undergoing serious changes in their typological characteristics (Sungur, Kaşkay, Halaç), others are copying elements from the written Persian dialect in a less or slower manner than the first group. In this report, texts of Turkish dialects of Iran will be searched and examples of successes used in the sufficiency function will be determined. Persian توانستن tevānisten "Achievement; To do; afford; being able to be competent "is copied in the oral Turkish dialects and the usage frequency is determined and a geographical mark will be made. Thus, copying will have seen the spreading area and usage frequency of oral Turkish dialects.

Keywords:

İranian, Turkish dialects of Iran, copying, verb of başar-,

PDF

___

Aghdam, A., A., (2009), Kaşkay Türklerinde Atasözleri, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ataizi, E., D., (20179, Kaşkay Türklerinin Dili, Ankara: TDK Yayınları. Atıcı, A., (2015), Sungur Türkçesi, Konya: Eğitim Yayınevi. Bicbabaei, B., (2012), Melekan (Melek Kendi) İli Ağzı, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi. Cemrasi, A., A., (2009), Karşu Balukka Selam, Tahran: Endişe-yi Nov. Cemrasi, A., A., (2013), Tülkü Matalı, Tahran: Neşr-i Tekdireht. Cemrasi, A., A., (2015), Hacı Tülkü Matalı, Bahar. Cemrasi, A., A., (2015a), Gül Senüber Destanı, Tahran: Neşr-i Tekdireht. Ceylan, M., (2010), İran Türkmencesinde Yapım Ekleri (Farsça-Türkmence Gazi Sözlüğü Üzerinden Bir İnceleme), Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Csato, E., A., (2005), "On Copying in Kashkay", LinguisticCconvergence and Areal Diffusion: Case Studies from Iranian, Semitic and Turkic. (Ed. Eva A. CSATO, Bo ISAKSSON, Carina JAHANI), London: Routledge Curzon, S. 271-283. Csato, E., A., (2006), "Gunnar Jarring’s Kashkay Materials", Turkic-Iranian Contact Areas. Historical and Linguistic Aspects, (Ed. Lars JOHANSON, Christiane BULUT), Wiesbaden: Harrassowitz, S. 209-225. Çelik, M., (1997), Kaşgay Türkçesi (Giriş, İnceleme, Metinler, Sözlük), Malatya: Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Çelik, M., (2014), Kaşkay Türkçesi Metinleri, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları. Darabadi, M., D., (2017), Halaçça: Belgeleme ve Dilbilgisi Çalışması, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Doerfer, G., (1988), Grammatik des Chaladsch, Wiesbaden: German Edition. Doerfer, G., (1997), Khalaj Materials, Bloomıngton: İndiana University. Doğan, T., (2010), Urmiye Ağızları, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. Doğan, T., (2016), Geşeng Ginle, Ankara: Akçağ Yayınları. Doğan, T., (2017), Horasan Türkçesi Metinleri, Konya: Palet Yayınları. Doulatabadi, F., (2017), Kaşkay Türklerinin Edebiyatı, Ankara: TDK Yayınları. Eckmann, J., (2003), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Ankara: TDK Yayınları. Eker, S., (2008), "Türk Dili Tarihinde Bir Dilbilimsel Temas Bölgesi Olarak Diyarbakır", Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Diyarbakır, (Ed. Bahaeddin YEDİYILDIZ, Kerstin TOMENENDAL), Ankara: Diyarbakır Valiliği ve Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Eker, S., (2010), "Orhon Yazıtları: İran Dilleriyle İlk Temaslar ve Benzer Birkaç Öge Üzerine", III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, (Ed. Ülkü Çelik Şavk), C. 1, Ankara: s. 321-332. Eker, S., (2013), "İranî Diller Ailesi Genel Bir Bakış", Leyla Karahan Armağanı, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 445-473. Ersoy, F., (2016), "Çuvaş Türkçesinde Yeterlilik Kategorisi", Dil Araştırmaları, s. 85-102. Gabaın, A., V., (2007), Eski Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları. Gökdağ, B., A., (2006), Salmas Ağzı, Çorum: Karam Yayınları. Gökdağ, B., A., (2016), "İran'daki Türk Dillerinde Yeterlilik Fiilinin Kullanımı", XI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, Budapeşte-Macaristan: İ.D. Bilkent Üniversitesi, s. 201-207. Gülmez, G., (2008), Güney Azerbaycan Erdebil Bölgesindeki Türk Halk Masalları (Metin-İnceleme), İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gün, F., (2016), Hemedanlı Aşık Heyder ve Hikaye Repertuarı Üzerine Bir İnceleme, Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gündüz, M., (2010), Kaşkay Atasözlerinde Ad Aktarmaları, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Johanson, L., (1998a), "Code-copying in Irano-Turkic", Language Sciences 20: 325-337. Johanson, L., (1998b), "The History of Turkic", The Turkic Languages, London and New York: Routledge: 81-125. Johanson, L., (2002), Structural factors in Turkic language contacts, Richmound: Surrey: Curzon Press. Johanson, L., (2005), "Converging codes in Iranian, Semitic and Turkic", Linguistic convergence and areal diffusion. Case studies from Iranian, Semitic and Turkic, London: New York: Routledge Curzon: 3-31. Johanson, L. ve BULUT, C., (2006), Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag. Johanson, L., (2007), Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, Ankara: TDK Yayınları. Kanar, M., (2010), Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları. Karaağaç, G., (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Anakara: TDK Yayınları. Karini, G., (2012), İran-Halhal Yöresi Türklerinin Efsaneleri Üzerine Bir İnceleme, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. Karini, J., (2008), "Halhal Ağızlarındaki İktidari Fiilin Olumsuzunda Kullanılan -AMMA- Eki", Turkish Studies, s. 437-441. Karini, J., (2009), Erdebil İli ve Ağızları, Ankara: Gazi Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Kerimoğlu, C., (2011), Kiplik İncelemeleri ve Türkçe, İzmir: Dinozor Kitabevi. Kıral, F., (2001), Das gesprochene Aserbaidschanisch von Iran: Eine Studie zu den syntaktischen Einflüssen des Persischen, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. Kıral, F., (2005), "Modal Construction in Turkic of Iran", Linguistic Convergence and Areal Diffusion Case Studies from Iranian Semitic and Turkic, London and New York: RoutledgeCurzon, s. 285-293. Korkmaz, Z., (1959), "Türkiye Türkçesinde 'İktidar' ve 'İmkan' Gösteren Yardımcı Fiiller ve Gelişmeleri", TDAY-Belleten, s. 107-124. Korkmaz, Z., (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankaa: TDK Yayınları. Ma'zun, (2016), Şiirler, (Haz. Muhittin ÇELİK, Gökçen DURUKOĞLU) Ankara: TDK Yayınları. Mehmet, G., (2007), "Yeterlilik Kategorisi ve Salar Türkçesindeki Görünümü", Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, s. 80-90. Özdamar, F., (2015), Tebriz’de Aşıklık Geleneği ve Tebrizli Aşık Ali, Ankara: Berikan Yayınevi. Özden, K., (2014), Şah İsmail Metni Esasında Horasan Türkçesinin Kuçan Ağzı, Muğla: Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Özkaya, İ., (2013), Emsal-i Türkân, Kars: Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Öztürk, M., (2007), Farsça Dilbilgisi, Ankara: Murat Kitabevi Yayınları. Pehlivan, G., (2011), Hamedan Bölgesi Bahar Ağzı, İzmir: Ege Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Rezaei, M., (2015), İran-Zencan Bölgesi, Kaydar ve Yöresi Ağızları, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. Tulu, S., (2009), Horasan Türklerinden Folklor Derlemeleri (Bocnurd Ağzı), Konya: Kömen Yayınları. Yaghoobi, V., (2011), Bir Kaşkay Türk Şiiri Antolojisi: Ḳaşḳā’i Şi’ri yā Āsār-i Şu’arā-yi Ḳaşḳā’î, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Yıldırım, Z., (2015), İran Sahası Göklen ve Nohur Türkmen Ağızları, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. Yüksel, Z., (2001), "Kırım Türkçesinde Ol- Yeterlik Fiili", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, s. 417-425.