Eski Türkçe “kisi/kişi” sözcükleri üzerine

Köktürkçe ve Eski Uygur Türkçesi dönemlerinde /s/ ve /ş/ ünsüzlerinin ses değeri tam olarak bilinememektedir. Köktürk ve Eski Uygur Türkçesi devri eserlerinde bu iki harfin birbiri yerine kullanıldığı görülmektedir. Bu durum eski Türk yazıtlarından itibaren tanıklanan kisi ‘zevce’ ve kişi ‘insan’ sözcüklerinin birbirleriyle karıştırılmasına yol açmaktadır. Bu sözcüklerin iki ayrı sözcük mü, yoksa çok anlamlı tek bir sözcük mü olduğu tartışılagelmiştir. Sözcüklerin etimolojilerinin bilinememesi de bunun tespitini zorlaştırmaktadır. Etimolojik sözlüklerde de bu konuyla ilgili bir birlik olmadığı görülmektedir. Sözcükler, kimi sözlüklerde aynı madde başında gösterilirken kimi sözlüklerde ise iki ayrı madde başında ele alınmıştır. Kişi ‘insan’ sözcüğü Türkçenin tarihî ve çağdaş dönemlerinde tanıklanmaktadır. Sözcük, Azerbaycan Türkçesi, Türkmence, Özbekçe, Yeni Uygur Türkçesi, Kırgızca, Kumukça, Karaçay-Balkarca ve Karaimcede aynı zamanda anlam daralmasına uğramış şekilde ‘erkek; koca’ anlamlarında da kullanılmaktadır. Kisi ‘zevce’ sözcüğü ise Dîvânu Lugâti’t-Türk’te ve Kutadgu Bilig’in Arap harfli nüshalarında geçmektedir. Arap alfabeli metinlerde /s/ ve /ş/ ünsüzleri farklı iki harfle gösterildiği için kisi sözcüğü bu eserlerde açıkça görülmektedir. Sözcüğe Karahanlı Türkçesi devrinden sonra Türkçenin tarihî devirlerinde rastlanmamıştır. Çalışmada çağdaş Türk dilleri sözlükleri de taranmış ve sözcüğün çağdaş Türk dillerinden Halaççada geçtiği tespit edilmiştir. Türklerin tarih boyunca kullandıkları alfabelerde kisi sözcüğünün yazımı araştırılmıştır. Ayrıca toplum dilbilimi açısından kişi sözcüğünün cinsiyet çağrışımları da araştırmaya dâhil edilmiştir. Çalışmanın sonuç bölümünde elde edilen bulgular değerlendirilerek bu sözcüklerin iki ayrı sözcük olduğu vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Eski Türkçe, kisi, kişi, s/ş meselesi, Eski Türkçe, kisi, kişi, s/ş meselesi

On the Old Turkic words “kisi/kişi”

The phonetic value of /s/ and /ş/ consonants is not known exactly in Köktürk and Old Uyghur periods. It is seen that these two letters are used interchangeably in the works of Köktürk and Old Uyghur Turkic. This leads to the confusion of the words kisi ‘wife’ and kişi ‘human’, which has been used since old Turkic inscriptions. It has been debated whether these words are two separate words or a single word with multiple meanings. The fact that the etymologies of the words are not known makes it difficult to determine this. It is seen that there is no unity on this issue in etymological dictionaries. These words are shown in the same lexical entry in some dictionaries, and in two different lexical entries in some dictionaries. The word kişi ‘person’ is witnessed in the historical and modern periods of Turkic. This word is also used in the meaning of ‘man; husband’ in Azerbaijani, Turkmen, Uzbek, Uyghur, Kyrgyz, Kumuk, Karachai-Balkar, Karaim languages. The Word kisi ‘zevce’ is mentioned in Dîvânu Lugâti't-Türk and in the Arabic copy of Kutadgu Bilig. Since the consonants /s/ and /ş/ are shown with two different letters in Arabic scripts, the word kisi is clearly seen in these works. The word is not found in the historical periods of Turkic after the Karakhanid Turkish period. Modern Turkic languages dictionaries were also scanned in the study. It has been determined that the word is used in Khalaj, one of the modern Turkic languages. The spelling of the word kisi in the alphabets used by the Turks throughout history has been investigated. In addition, gender connotations of the word kişi in terms of sociolinguistics were also included in the research.In the conclusion part of the study, the findings obtained were evaluated and it was emphasized that these words were two different words.

Keywords:

Eski Türkçe, kisi, kişi, s/ş meselesi,

PDF

___

Alt.: Baskakov, N. A. ve Toşçakova T. M. (1947). Oyrotsko-russkiy slovar’. Moskva: Gosudarstvennoe İzdatelstvo İnostrannıh i Natsionalnıh Slovarey.
Amancolov, A. S. (1970). “K voprosu o sootvetstvii s / š v drevnetjurkskix dialektax”, Issledovaniya po uygurskomu yazyku (Edt. A. T. Kaydarov, G. Sadvakasov, T. Talipov). vol.2, Alma-Ata: Kazak SSR Nauka, 167-169.
Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig. Metin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi I-III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi - Endeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aydın, E. (2012). Orhon Yazıtları. Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Konya: Kömen Yayınları.
Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
Az.: Azizbekov, H. A. (1965). Azerbaydjansko-russkiy slovarʹ. Bakü: Azerbaycanskoe Gosudarstvennoe İzdatel'stvo.
Bang, W. (1925). “Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen İnstitut. Zweiter Brief: Uzuntonlug-die Krone der Schöpfung”. Ungarische Jahrbücher. 8/37: 231-251.
Braun, F. (2021). “Türk Dil Yapısında Cinsiyet”. (çev. Beyza Yüce). Dil Araştırmaları,15/28: 199-215.
Buran, A. (2007). Türkçede ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında S/Ş Meselesi, Electronic Turkish Studies, 2/2: 121-127.
Caferoğlu, A. (1975). Eski Türkçe Devrinde s/ş Çelişmesi Üzerine, Bilimsel Bildiriler 1972, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 405-408.
Çuv.: Skvortsov, M. İ. ve Skvortsova A. V. (2003). Çĭvaşla-Vırĭsla tata Vırĭsla-Çĭvaşla Slovar’/ Çuvaşsko-russkiy i Russko-çuvaşskiy. Çeboksarı: Çuvaşskoye Knijnoye İzdatel'stvo.
Dankoff R. ve Kelly J. (1982-1985). Mahmūd al-Kāšγarī Compendium of The Turkic Dialects (Dīvānu Luγāt at-Turk) I-III. Duxbury, Mass.: Harvard University.
DTS: Nadalyayev V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Nauka.
DS VIII: Derleme Sözlüğü VIII (1975). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Elmalı, M. (2009), Daśakarmapathaavadānamālā, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. Danışman: Doç. Dr. Mesut Şen, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
EDPT: Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University.
Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Erdal, M. (2004) A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
ESTJa V: Levitskaya, L. S., Dibo A., Rassadin V. İ. (1997). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov. Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
Gabain, A. v. (1954). Türkische Turfan–Texte VIII: Texte in Brāhmīschrift. Berlin: Akademie Verlag.
Gabain, A. v. (1973). Das Leben im Uigurischen Königreich von Qočo (850-1250). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Gabain, A. v. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gag.: Baskakov, N. A. (1973). Gagauzsko-russko-moldavskiy slovar’. Moskva: Akademija Nauk SSSR.
Hak.: Baskakov, N. A. ve İnkijekova-Grekul A. İ. (1953). Hakassko-russkiy slovar’. Moskva: Ministerstvo Kul’turı SSR.
Hal.: Doerfer G. ve TEZCAN S. (1980). Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Charrab). Budapest: Akadémiai Kiadó.
HalLex.: Doerfer G. (1987). Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
HalFolk.: Doerfer G. ve Tezcan S. (1994). Folklore-Texte der Chaladcsh. Wiesbaden: Harrassowitz.
Hamilton, M. C. (1991). “Masculine Bias in the Attiribution of Personhood: People=Male, Male=People”. Psychology of Women Quarterly, 15, 393-402.
Kaçalin, M. S. (2019). Divanu Lûgat-it Türk. (Yayına Haz.: Mehmet Ölmez). İstanbul: Kabalcı.
Kara.: Baskakov, N. A., Zayançkowskiy A., Şapşal S. M. (1974). Karaimsko-russko-pol’skiy slovar’. Moskva: İzdatel'stvo Russkiy Yazık.
Kaya, C. (2020). ‘Köktürkçede İsi/İşi ~ Kisi/Kişi Üzerine’. Belgü, 5.: 19-26.
Kırg.: Yudahin, K. K. (1965). Kirgizsko-russkiy slovar’. Moskva: İzdatel'stvo “Sovetskaya Entsiklopediya.
Kklp.: Baskakov, N. A. (1958). Karakalpaksko-russkiy slovar’. Moskva: Akademija Nauk Uzbekskoy SSR.
Kmk.: Bammatov, Z. Z. (1969). Kumıksko-russkiy slovar’. Moskva: İzdatel'stvo Sovyetskaya Entsiklopediya.
KrçBlk.: Tenişev, E. R., Goçiyaeva S. A., Süyünçev H. İ. (1989). Karaçay-Malkar-Orus Sözlük, Moskva: Russkiy Yazık.
KrmTat.: Asanov, Ş. A., Garkavets A. N., Useinov S. M. (1988). Krımskotatarsko-russkiy slovar’. Kiev: Radyanska Şkola.
Kzk.: Mahmudov, H. ve Musabaev G. (1954). Kazahsko-russkiy slovar’. Alma-Ata: Izvestija Akademii Nauk Kazahskoj SSR.
Li, Y. S. (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. İstanbul: Simurg Yayınları.
Malov, S. Y. (1952). Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov, tekstı i perevodı,. Moskva- Leningrad: Izd. Akademii Nauk SSSR.
Maue, D. (1996). Alttürkische Handschriften. Teil 1: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schriften. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Maue, D. (2015). Alttürkische Handschriften. Teil 19: Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift. Teil 2. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Nog.: Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-russkiy slovar’. Moskva: İnostrannıy Em Natsional'nıy So'zliklerinin Gasudarstvennıy İzdatel'stvosı.
Özb.: Borovkov, A. K. (1959). Uzbeksko-russkiy slovar'. Moskva: Akademija Nauk Uzbekskoy SSR.
Radloff, V. V. (1897). Die AltTürkischen Inschriften Der Mongolei, Neue Folge, (Nebst Einer Abhabdlung von W. Barthold: Die Historische Bedrutung der Altturkischen Inschriften). St-Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
Ramstedt, G. J. (1957). Einführung in die Altaische Sprachwissenschaft. Helsinki: Suomalaisugrilainen Seura.
Sal.: Tenişev, E. R. (1976). Stroy salarskogo yazıka. Moskva: İzdatel'stvo Nauka.
Silveria, J. (1980). “Generic masculine words and thinking”. The voices and words of women and men (Edt. Cheris Kramarae). Oxford: Pergamon Press, 165-178.
SUyg.: Malov, S. Y. (1957). Yazık jyoltıh Uygurov: Slovar’ i grammatika. Alma-Ata: Akademiya Nauk Kazahskoy SSR.
TarSöz. IV: XII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü IV (1996). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tat.: Golovkina, O. V. (1966). Tatarsko-russkiy slovar’. Moskva: Sovyetskaya Enciklopediya.
TDES: Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. 2. bs., Ankara: Bizim Büro Basımevi.
Trkm.: Baskakov, N. A. (1968). Turkmensko- russkiy slovarʹ. Moskva: Izdatel'stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
TS: Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TTT I: Bang, W. ve Gabain A. v. (1929). Türkische Turfan-Texte I. Berlin: Akademie der Wissenschaften.
Şor: Kurpeşko-Tannageşeva, N. N. ve Apon’kin, F. Y. (1993). Şorsko-russkiy i Russko-şorskiy Slovar’. Kemerovo: Kemerovskoye knijnoye izdatel'stvo.
Tekin, T. (1966). “Bir “runik” harfin fonetik değeri hakkında”. Reşid Rahmeti Arat için. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 19, 412-417.
Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University.
Tekin, T. (1986). Zetacism and Sigmatism: Main Pillars of the Altaic Theory, Central Asiatic Journal, 30(1/2): 141-160.
Tekin, T. (2013). Irk Bitig. Eski Uygurca Fal Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Ş. (2001). ‘Eski Türkçede Toharca Unsurlar’. İştikakçının Köşesi, Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Simurg Yayınları.
Tenişev, E. R. (1971). “Pereboj s/š v tjurkskix runičeskix pamjatnikax”. Struktura i Istoria Jazykov (Edt. Edvard Vladimiroviç Sevortyan). Moskva: Nauka, 289-295.
Tenişev, E. R. (2001). Sravnitel'no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov. Leksika, T 4, Moskva: Nauka.
Thomsen, V. L. P. (1896). Inscriptions de l'Orkhon Déchiffrées. Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise.
TKBS: Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Etimolojik Sözlük Denemesi. c. I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tuv.: Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva: İzdatelstvo Sovetskaya Entsiklopediya.
VEWT: Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae.
Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurish-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag.
Yak.: Sleptsov, P. A. (1972). Yakutsko-russkiy slovar’. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
Yılmaz, K. (2021). “Orhun Yazıtlarında Ş’nin Yazımı Meselesi”, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 5/1: 65-76.
YUyg.: Nadjip, E. N. (1968). Uygursko-russkiy slovar’. Moskova: Izdatel'stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
Zieme P. (1982). “Ein uigurisches Familienregister aus Turfan”. Altorientalische Forschungen, 9: 263-267.
Zieme, P. (1987). “Some Remarks On Old Turkish Wor For Wife”. TDAY-Belleten, 35: 305-309.