Enderun Mektebi: Üstün Yetenekli Çocukların Belirlenmesi ve Eğitimi

Osmanlı Devleti’nde II. Murad döneminde kurularak tam kimliğine Fatih Sultan Mehmet zamanında kavuşan Enderun Mektebi, idari ve askeri kadronun yetiştirilmesi amacıyla tasarlanmış, hayata geçirilmiş bir saray eğitim kurumudur. Enderun Mektebi, Osmanlı Devleti’ne yaklaşık dört yüz yıl boyunca hizmet vererek birçok nitelikli insanı yetiştiren bir eğitim kurumu olmuştur. Osmanlının içinde bulunduğu dönemde ortaya koyduğu birçok başarısının altında yatan temel faktörlerden birisinin de eğitim olduğu ifade edilebilir. Özellikle Osmanlının üst düzey devlet yöneticilerinin ve idarecilerinin yetiştirilmesine yönelik hayata geçirilen Enderun Mektebi, Osmanlının başarısına birçok katkıda bulunan, öncülük ve rehberlik eden insanları yetiştirmiştir. Enderun Mektebi, dönemini etkilemiş ve birçok başarıya katkı sunmuş kişilerin adeta kaynağı olarak ön plana çıkmıştır. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nin başarısının anlaşılması için Enderun Mektebi’nin de ayrıntılı incelenmesi faydalı olacaktır. Enderun’a yönelik tasarlanarak hayata geçirilen eğitim sisteminin kendine özgü birtakım özellikleri bulunmaktadır. Bu eğitim sitemiyle de başarılı sonuçlar alındığı ortadır. Tasarlanan eğitim sistemine yönelik alınacak öğrenci seçim kriterleri de başarıyı getiren unsurlar arasında yer almaktadır. Bu özellikleri ile Enderun Mektebi, Osmanlı Devleti’nin idari ve siyasi hedeflerinin belirlenmesinde ve devletin temel kurumlarının işleyişinde hayati bir işlevi yerine getirmiştir. Enderun Mektebi’nin uzun yıllar başarılı sonuçlar veren eğitim sisteminin temelinde öncelikle geniş bir coğrafyadan ve aday grubundan ihtiyaç duyulan ve bazı meziyetlere sahip yetenekli çocukları seçme işlemi yer almaktadır. Bu seçim işleminde çok titiz davranılarak isabetli seçimler yapmaya çalışılmıştır. Enderun’a öğrenci alımında özellikle farklı kişiler tarafından uzun süren gözlem ve değerlendirmeler yapılarak tamamlanan bir süreç izlenmiştir. Enderun Mektebi için en isabetli öğrencinin alımından sonra ise bu mektebin başarısını getiren diğer unsur olarak verilen eğitimin niteliği bulunmaktadır. Enderun Mektebi dönemi içerisinde diğer eğitim kurumlarına ve yerlerine nazaran en teşkilatlı ve en gelişmiş olanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla kendisine ait birçok kaide ve usulleri mevcuttur. Bunlarla birlikte Enderun Mektebi’nin padişahın bulunduğu saray içerisinde yer alması da bünyesine birçok güçlü özelliğin eklenmesine fırsat oluşturmuştur. Enderun Mektebi’nin temel amaçlarından birinin devletin üst düzey yöneticilerini yetiştirmek olduğu açıktır. Bununla birlikte bir diğer amaç ise Enderun’da bulunanların bizzat padişahın huzurunda yer alarak ve görev yaparak onun hizmetlerini yerine getirmek olduğu ifade edilebilir. Bu amaçlardan dolayı Enderun öğrencileri özellikle sıkı bir davranış ve ahlak eğitiminden geçirilmiştir. Buraya seçilen öğrenciler de eğitimin niteliğini etkileyen bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bundan dolayı Enderun Mektebi’ne seçilecek olan kişilere yönelik özel kanunnameler ve süreçler planlanarak uygulanmıştır. Mektebe alınacak öğrenciler birçok kişi tarafından birçok elemeden geçirilmiştir. Bu elemelerde kullanılan yöntemlerden birisi de “ilm-i kıyafe” olarak adlandırılan ilme sahip kişiler tarafından yapılan değerlendirmelerdir. Bu ilimde amaç, insanın yüzünden ve dış görünüşünden hareketle huyu, ahlakı ve iç dünyası ile ilgili fikir sahibi olmaktır. Enderun Mektebi, öğrenci seçiminde adeta üstün zekâ ve niteliklere sahip çocukları belirlemeye çalıştığından ve bu çocukların eğitimi için süreçler planladığından dolayı üstün yetenekli çocukların eğitimleri tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Öğrenci seçiminden başlayarak öğrencinin eğitimini tamamlayıp belli konumlara gelmesine kadar gerçekleştirilen süreçler üstün yeteneklilerin tanılanması ve desteklenmesi açısından anlaşılması gereken basamaklardır. Enderun’a öğrenci alımı için uygulanan belirleme işlemlerini ve Enderun’da hayata geçirilen eğitim süreçlerini yakından tanımanın günümüz üstün yetenekli çocukların eğitimleri için de faydalı sonuçlar ortaya çıkaracağı düşünülmektedir. Gerçekleştirilecek bu çalışma ile özellikle Osmanlı dönemi en önemli kaynaklardan biri olan ve kendisi de bir Enderun Mektebi öğrencisi olan Tayyarzade Atâ’nın Târih-i Atâ adlı eserinin temel alınmasıyla Enderun Mektebi ayrıntılı olarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Enderun, üstün yetenek, tanılama, ilm-i kıyafe (kıyafet ilmi)

Enderun School: Identification and Education of Gifted and Talented Children

Enderun School was a palace educational institution designed for the training of administrative and military staff in the Ottomans. The Enderun School had an important role in the success of the Ottoman Empire. Enderun, a school where especially civil and military administrators were trained, was established to create the necessary manpower resource for the Ottoman central and provincial bureaucracy. Enderun formed the basic education unit where students were taught and raised through the official Ottoman ideology or mentality. In addition, it had an important role in the determination of administrative and political goals and the functioning of the main institutions of the state. Enderun School was an educational institution that served the Ottoman Empire for centuries. The basis of Enderun's success was the process and quality of the education given to the students admitted here, as well as selecting the talents that were needed and with the necessary virtues from a wide candidate base at various levels and stages. When Ottoman educational institutions are examined in terms of educational function, Enderun School is seen as the most critical educational institution for the state tradition as Enderun Schools was mainly constructed for the training of Ottoman senior managers. Enderun School was the most organized and the most developed among the palace schools of the Ottoman period. It had many organizations and regulations of its own. The administrators of this school were people who were directly related to the Sultan. Enderun School had an important role in the history of the education of gifted children, as it selected and educated children with gifted intelligence and qualifications. It is believed that understanding and familiarizing oneself with the educational practices applied in the past can have a positive impact on the education of gifted children today. With this study, the Enderun School will be examined in detail, based on the work -Târih-i Atâ- of Tayyarzade Ata, who was one of the most important sources of the Ottoman period and was also a student of the Enderun School.

Keywords:

Enderun, Gifted and Talented, identification, ilm-i kıyafe (kıyafet ilmi),

PDF

___

Abdulkadir, Tuncay. Enderun Mektebi ile Bilim ve Sanat Merkezlerindeki Üstün Yetenekli Öğrencilere Verilen Fen Bilimleri Eğitiminin Karşılaştırması. Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Akarsu, Füsun. “Enderun: Üstün Yetenekliler İçin Saray Okulu”. Türkiye Üstün Yetenekli Çocuklar Kongresi Seçilmiş Makaleler Kitabı 63/1 (2004), 97-101.
Akdağ, Mustafa. “Yeni̇çeri̇ Ocak Ni̇zaminin Bozuluşu”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 5/3 (01 Ocak 1947), 291-309. https://dergipark.org.tr/tr/pub/dtcfdergisi/issue/66703/1043394
Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. İstanbul: Fey Vakfı, 1990.
Akkutay, Ülker. Enderûn Mektebi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 1984.
Akkutay, Ülker. “Osmanlı Eğitim Sisteminde Enderun Mektebi”. Osmanlı. ed. Güler Eren. 5/187-193. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
Arı, Bülent. “Osmanlı Devleti’nde Yüksek Bürokrasi İçin Üstün Yeteneklilerin Tespiti ve Sarayda Özel Eğitim Süreci”. I. Türkiye Üstün Yetenekli Çocuklar Kongresi Bildiriler Kitabı. 21-30. İstanbul: Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi, 2004.
Aydın, Şenol. Seyyi̇d Sali̇h’i̇n Terceme-İ Kiyâfet Nâme’si̇ İnceleme-Meti̇n-Di̇zi̇n. Kırşehir: Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
Aydüz, Salim. “Medrese ve Tekke Dışındaki Eğitim Müesseseleri Tarihi Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12 (2008), 139-180.
Baykal, İsmail H. Enderun Mektebi tarihi. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği, 1953.
Bozkurt, Kenan. Kıyâfet ilmi, Türk edebiyatında kıyâfet-nâmeler ve Şa’bân-ı Sivrihisârî’nin Kıyâfet-nâmesi (Transkripsiyonlu metin inceleme). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Can, Çetin. Muhammed Bin Ayas Kıyafet-Name (İnceleme-metin-dizin). Bingöl: Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Clark, Barbara. Growing Up Gifted: Developing the Potential of Children at School and at Home. Boston: Pearson, 8th edition., 2012.
Corlu, M. Sencer vd. “The Ottoman Palace School Enderun and the Man with Multiple Talents, Matrakçı Nasuh”. Research in Mathematical Education 14/1 (2010), 19-31.
Çakır, Müjgân. “‘Kıyâfet-Nâme’ler Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5/9 (2007), 333-350.
Çavuşoğlu, Ali. Kıyafet-nameler. Ankara : Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş., 2004. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=200608&tarama=K%C4%B1y%C3%A2fet+n%C3%A2meler
Çelebioğlu, Amil. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: M.E.B. Yayınları, 1998. https://www.nadirkitap.com/eski-turk-edebiyati-arastirmalari-amil-celebioglu-kitap7319818.html
Davis, Gary A. - Rimm, Sylvia B. Education of the Gifted and Talented. Boston: Allyn & Bacon, 5th edition., 2003.
Devellioğlu, Ferit (ed.). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2013.
Hays, Thomas S. vd. The Multiple Menu Model: A Practical Guide for Developing Differentiated Curriculum. ed. Joseph S. Renzulli Ph.D. Mansfield Center: Routledge, 1st edition., 2000.
İlgürel, Mücteba. “Acemi̇ Oğlanı”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/324-325. İstanbul, 1988. https://islamansiklopedisi.org.tr/acemi-oglani
İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). çev. Ruşen Sezer. Yapı Kredi Yayınları, 2018.
İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
İpşirli, Mehmet. “Enderun”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 11/185-187, 1995. https://islamansiklopedisi.org.tr/enderun
İsfendiyaroğlu, Fethi İsmail. Galatasaray tarihi. İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları, 1952.
Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Eğitim Öğretim. Bilge Yayınları, 2004.
Kılıç, Cihan. Enderun Mektebi Örnekleminde Günümüz Üstün Yetenekli Çocukların Eğitiminin Değerlendirilmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Kılıç, Cihan. Enderun Mektebi ve Üstün Zekalı Çocukların Eğitimi. Akademisyen Kitap Portalı. Vadi Matbaacılık, 2021. https://doi.org/10.37609/akya.283
Kılıç, Oktay vd. (ed.). Beni anlayın özel yetenekli çocuğum var. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2017.
Kretschmer, Ernst. Beden Yapısı ve Karakter. çev. Mümtaz Turhan. Ankara: Maarif Matbaası, 1942.
Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. çev. Babür Turna. Arkadaş Yayınları, 2015.
Özcan, Abdülkadir. “Devşirme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 9/254-257. İstanbul, 1994. https://islamansiklopedisi.org.tr/devsirme
Patarkalashvili, Ana. Kitāb-ı Ķıyāfet-nāme. Hacettepe Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
Pfeiffer, Steven I. Essentials of Gifted Assessment. Hoboken, New Jersey: Wiley, 1st edition., 2015.
Reis, Sally M. - Renzulli, Joseph S. “Myth 1: The Gifted and Talented Constitute One Single Homogeneous Group and Giftedness Is a Way of Being That Stays in the Person Over Time and Experiences”. Gifted Child Quarterly 53/4 (Ekim 2009), 233-235. https://doi.org/10.1177/0016986209346824
Renzulli, Joseph S. vd. Scales for Rating the Behavioral Characteristics of Superior Students: Renzulli Scales: Technical and Administration Manual. New York: Routledge, 3. Basım, 2021. https://doi.org/10.4324/9781003237808
Ricaut, Paul vd. Osmanlı imparatorluğu’nun hâlihazırının tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2012.
Sakaoğlu, Necdet. “Enderun”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 3/172-175. İstanbul, 1994.
Simit, M. Enes. Klasik Bir Eğitim Kurumu Olarak Enderun Mektebi ve Yenileşme Bağlamında Kapatılış Süreci. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Tayyârzadâ Aḥmad ʿAṭâ. Osmanlı saray tarihi: Tarı̂h-i Enderûn / Tayyâr-Zâde Atâ ; hazırlayan, Mehmet Arslan. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 1. baskı., 2010.
Terzi, Mustafa Zeki. “Gulâm”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 14/178-180. İstanbul, 1996. https://islamansiklopedisi.org.tr/gulam
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı tarihi / İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Enver Ziya Karal. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 5. baskı., 1988.
Uzunçarşılı, Ord İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı. Türk Tarih Kurumu, 2014.
Ünal, Mehmet Ali. Osmanlı müesseseleri tarihi. :, 1997. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=127568&tarama=Osmanl%C4%B1+M%C3%BCesseseleri+Tarihi
Yerdelen, Cevat. Türk Edebiyatındaki Kıyafetnameler ve Niğdeli Visali’nin Vesiletü’l-İrfan Adlı Kıyafetnamesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1988.
Yusuf Has Hacib - Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig. Flnara: Atatürk Kültür,Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu, 4.bsk., 1988.
“Marland Report”, 1972. https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED056243.pdf