Sümbül Begüm YILDIZ

UYGURCA MAİTRİSİMİT’TE asıg tusu İKİLEMESİ ÜZERİNE

1902-1913 yılları arasında Alman kazı heyeti tarafından Doğu Türkistan’da yapılan arkeolojik çalışmalar sırasında Eski Uygur Türkçesi ile yazılmış birçok eser bulunmuştur. Bu eserlerden biri, Budizmin Hinayana mezhebine ait olan Prajnârakşita tarafından, Toharcadan Türkçeye çevrildiği bilinen, bir secde (yükünç) ile birlikte 28 bölümden oluşan Maitrisimit Nom Bitig’dir. Eser, Türklerin ilk tiyatro eseri olarak bilinir. Konusu ve kelime hazinesi bakımından Türk Budist eserleri külliyatı içerisinde önemli bir yere sahiptir. Eserin Kumul ve Berlin olmak üzere iki nüshası bulunmaktadır.Bu iki nüsha üzerine bugüne kadar pek çok çalışma yapılmıştır. Örneğin, eserin Berlin nüshasıyla ilgili ilk önemli çalışma Şinasi Tekin’in doktora tezi olarak ele aldığı ve 1976’da yayımladığı çalışmasıdır. Kumul nüshası ile ilgili kapsamlı çalışma ise Geng Shimin tarafından ele alınmış, 18 bölümün transkripsiyonuna Çince çevirisi de eklenerek 2009 yılında yayımlanmıştır.Bu çalışmada eserin her iki nüshasında geçen asıg tusu (asag tusu) ikilemesi üzerinde durulacaktır. Bu ikileme metinlerde çoğunlukla asıg tusu biçiminde yazılmış ise de Maniheizm çevresi eserlerin ağız özelliklerinden kaynaklı olan asag tusu biçiminde de karşımıza çıkmaktadır. Budist eserlerde “yarar, kazanç, fayda sağlamak, hizmet etmek” anlamlarına gelen bu ikileme, bazı metinlerde ayrı ayrı sözcük halinde fakat yine benzer anlamlar çerçevesinde kullanılmıştır. Örneğin Harezm dönemi eserlerinden Mukaddimetü’l-Edeb’de asıg sözcüğünün biçim olarak değişerek assu; Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Karahanlı Türkçesi)’de tusu sözcüğünün ise asıg’dan ayrı olarak tusu inçlen- biçimiyle kullanıldığını görülmektedir.Eldeki çalışmada, söz konusu ikilemenin Eski Türkçe kapsamındaki eserlerden tespit edilen biçimleri ve kullanılışları ele alınarak ifade, yapı ve anlam bakımından incelenecek; ikilemenin türevleri ve aldığı ekler ile cümledeki kullanımına bağlı olarak ortaya çıkan anlamları tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Eski Uygurca, Maitrisimit, İkileme, asıg tusu/asag tusu

About the “Asığ Tusu” Handiadyoin In Uighur Maitrisimit

Years of 1940s in the Turkish History had been an era that had been observed various societal developments related with social and political aspects. By this view, II. World War years in the first half of the 1940s caused different and concrete effects on the Turkish intellectual, economical and political life. Those developments in line with the Western- and US-oriented socio-political and economical effects observed at the second half of the 1940s could be accepted as one of the most important thresh-holds of the Republican history. It is due to the situation that Turkey has commenced to engage into a total entegration with the Western World during this period regarding socio-economical, cultural and democratization aspects. However, years of the 1940s had been actually years of unstabilization and muti-faceted effects stemming from the reasons due to social and political areas. While situations, effects, approaches and pressures had realized for every sides and classes in the society, the relations between society and politics in Turkey during the years of 1940s have a great value in examining the issue in line with the acceptance that those years could act as mirror for current times. Therewithal, the main aim of this study is to examine the relation between society and politics in Turkey during the years of 1940s.

Keywords:

Old Uighur handiadyoin, Maitrisimit, asığ tusu, asag tusu,

PDF

___

Arat, R.R. (1951). Atebetü’l-Hakayık. İstanbul: Ateş Basımevi.(AH)------, (2007). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.(ETŞ)Argunşah, M. ve Güner, G.(2015). Codex Comanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.(CC)Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Bahşı Ögdisi (1998). (Yayıma hz.J.P.Luit, M.Ölmez). İstanbul: Simurg Yayıncılık.(Bahşı)Bang,W.ve Gabain, A.V. (1929). Türkische Turfan-Texte I. Berlin. (TT I)------ (1929). Türkische Turfan-Texte III. Berlin. (TT III)Bektaş, D. (2014). Maitrisimit’te Kelime Yapımı. YayınlanmamışYüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, Manisa.Caferoğlu,A., (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford. (ED)Çağatay, S. (1942). Uygurcada Hendiadyoinlar. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmalar Dergisi-Ayrıbasım, Cumhuriyet Matbaası, sayı: 1, İstanbul.Demirci, Ü.Ö. (2014). Eski Uygurca Dört Çatik. İstanbul: Kesit Yayınları.Ercilasun, A.B. ve Akkoyunlu, Z. (2014) Dîvânu Lugâti’t Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.(DLT)Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lügât-it-Türkiyye (1945). (çev. Besim Atalay). Bürhaneddin Basımevi, İstanbul.(Eth.)Gabain, A.V. (1995). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (OTG)Houtsma, M.TH. (1894). Ein Türkisch-Arabisches Glossar. Leiden: E.J. BrillKaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AY)Le Coq, A.V. (1912). Türkische Manichaica aus Chotscho I. Berlin. (M I)Müller, F.W.K. (1922). Uigurica III Uigurische Avadāna-Bruchstücke. Berlin. (U III)Orkun, H.N. (1940). Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası. İstanbul: Alâeddin Kıral Basımevi. (İTH)Ölmez, M. (1995). Eski Uygurca Hsüen-Tsang Biyograafsi VI. Bölüm (Leningrad), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.------. (2015). Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.Ölmez, Z,K. (1997). Kutadgu Bilig’de İkilemeler. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 19-40.Özçelik, S. (2001). XV. Yüzyılda Yazılmış Bir Tıp Eseri Kitâbü’l Mühimmât. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.Ruben, W. (2000). Eski Metinlere Göre Budizm (Haz.: L. Bozkurt). İstanbul: Okyanus Yayıncılık.Shimin, G. (2009). Study on the Uighur Maitrisimit(Hami Version). Pekin: Central University for Nationalities Press. (MS)Tekin Ş. (1961). Kitaplar Arasında–Maitrisimit. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C XI, 143–144.------. (1976). Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları. (Maitr)------. (1960). Uygurca Metinler I: Kuanşi im Pusar (Ses İşiten İlah). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. (Kuan)Tezcan, S. (1974). Das Uigurische Insadi-Sûtra. Berlin: Akademie Verlag. (İnsadi)Toker, M. (2012). Anonim Satır Altı Kuran Tercümesi. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi.Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü (1963). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. (DS)Yüce, N. (1988). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.(ME)