Ermeni meselesi, 19. Yüzyılın son çeyreğine denk gelecek şekilde, Osmanlı İmparatorluğunun son günlerinde vahim sonuçlar yaratan pek çok meseleden bir tanesiydi. 1878’e gelindiğinde, Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlar’daki tüm Hristiyan nüfusları bağımsız veya özerk devletler kurmuşlardı. Bu süreçte Müslüman ve/veya Türk nüfusun Balkanlar’da sayıca bir hayli fazla olduğu, o coğrafyada yüzyıllardır yaşamış olduğu ve pek çok bölgede çoğunluk oluşturulduğu tamamen göz ardı edilmiştir. Üç büyük milli bağımsızlık hareketi olan Sırp, Yunan ve Bulgar bağımsızlık hareketleri, Müslüman/Türk nüfusun gitmesi ve gerekirse de yok edilmesi konusunda kararlıydı. Ermeni meselesi böyle bir arka plan mevcutken ortaya çıkmıştır. Dayanaksız görüş belirtmenin, ciddi tarih yazımında yeri yoktur. Ancak, Birinci Dünya Savaşı araya girmiş olmasaydı acaba Müslüman-Ermeni barışçıl ortakyaşamanın mümkün olup olmadığı çok cezbedici bir sorudur. Günümüzde Ermeni meselesinde yeni bir döneme giriyoruz. Ermeni diasporasının ve Ermeni propagandasının, Avrupa Parlamentosu, ABD Kongresi ve benzer kurumlardan elde ettikleri ilgiye bakarak kendilerinin başarı elde ettiğini düşünebilirler. Ancak, tam olarak istediklerini elde edecekleri kesin olmaktan çok uzak olasılıktır. Batı akademi dünyasında Ermeni meselesiyle ilgili daha dengeli görüşler yaygınlık kazandıkça, bu görüşler zamanla basına yansıyacak, bu vesileyle de kamuoyunu etkileyecektir. Abartılı görüşlerinin artık kabul görmediğinin farkına varan ve eleştirel incelemelere maruz kalan Ermeni diasporası mensupları (ve eksi Sovyetler Birliği’nde yaşamış olanlar), bu meselede tutkuyla kenetlenmiş oldukları konumlarından vazgeçmek durumunda kalacaklardır. Belki bu gelişme olduğunda, sembolik bir uzlaşma yapmak ve akademik bir tartışma gerçekleştirebilmek mümkün hale gelecektir.

The Armenian issue was one of the many issues which plagued the Ottoman Empire in its later days, corresponding to the last quarter of the 19th century. By the year 1878, all major Christian peoples of the Ottoman Empire in the Balkans had created their independent or autonomous states. During this process, no attention was paid to the fact that the Muslim and/or Turkish population of the Balkans were a very numerous element, that they had lived there for centuries, that in many areas they constituted majority. All three major national movements – the Serbian, Greek and Bulgarian movements – were determined that the Muslim/Turkish population should leave, that if need be, that they should be exterminated. It was against this background that the Armenian issue was raised. Speculation is incompatible with serious historiography. However, one cannot resist the temptation of asking whether or not Muslim- Armenian peaceful coexistence might not have been possible, if World War I had not intervened. Today, we are entering a new phase in the Armenian issue. The attention that the Diaspora Armenians and Armenian propaganda has been able to get from the European Parliament, the US Congress and similar bodies, may be seen as a success for them. However, it is far from certain that they will be able to get exactly what they want. As more balanced views of the Armenian issue become prevalent in Western scholarship, these will gradually filter down to the media and thus in turn influence public opinion. Armenians of the Diaspora (and those who had lived in the Soviet Union), seeing that their exaggerated views are no longer accepted, that they are being subjected to critical examination, will have to let go of their passionate positions. Perhaps then, a symbolic reconciliation and a scholarly dialogue will be possible.