İdari Rejimi Benimsemiş Beş Latin Amerika Ülkesinde Amparo Davası ve Türkiye’de Uygulanabilirliği

Latin Amerika ülkelerinde temel hak ve hürriyetlerin korunmasını amaçlayan, örn. habeas corpus ve habeas data gibi, birçok bireysel başvuru yolu bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi ise amparo davasıdır. Amparo davası kamu gücü içeren işlemlere karşı bireylere, temel hak ve hürriyetlerini ivedi bir şekilde koruma imkanı sunmaktadır. Amparo davası olağan dışı bir dava türüdür. Amparo davasının olağan dışı olmasıyla kastedilen, amparo davası açmadan önce kural olarak idari ve yargısal başvuru yollarının tüketilmesi gerektiğidir. Amparo davasının yüksek mahkemelerde açılmasına yönelik bir zorunluluk bulunmamaktadır, amparo davası ilk derece mahkemelerinde açılabilir. Amparo davasının yasama işlemleri, mahkeme kararlarıyla birlikte idarenin işlem ve eylemlerine karşı açılabilmesi nedeniyle; amparo davasının idarenin yargısal denetimini sağlayan bir dava türü olduğunu söylemek mümkündür. Çalışmada amparo davasının idare ile ilgili kısmı mercek altına alınmıştır, yani idareye açılan amparo davaları incelenmiştir. Çalışmada öncelikle amparo davasının teorik arka planı açıklanacaktır, sonrasında idari rejimi benimsemiş beş Latin Amerika ülkesinde amparo davasının uygulanması ve Türkiye’de bu dava türünün uygulanabilirliği incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Bireysel Başvuru, İvedi Yargılama Usulü, Mahkeme Kararlarının Uygulanması, Anayasa Şikayeti, Yargısal Emir.

The Amparo Action in 5 Latin America Countries That Have Adopted the Administrative Regime and Its Applicability in Turkey

There are several of constitutional complaints such as habeas corpus and habeas data that aims to protect fundamental rights and liberties in Latin America countries. One of these constitutional complaints is called the amparo action. The Amparo action, give opportunity to individuals to protect their basic rights and liberties summarily against acts that based on public power. The amparo action is an unusual type of lawsuit. What is meant by unusualness is that, as a general rule, administrative and judicial remedies must be exhausted before filing the amparo action. There is no obligation for the amparo action to be filed in the high courts, the amparo action can be brought before first instance courts. Since the amparo action can be filed against legislative acts, court decisions, as well as public administration’s acts and actions; it is possible to say that the amparo action is a type of action that provides judicial control of the public administration. In this study, the part of the amparo action related to the administration is emphasized, that is, the amparo action filed against the administration is examined. In this study, firstly the amparo action’s theorical background will be explained, secondly the amparo action’s application in Latin America countries that adopted the administrative regime and its applicability in Turkey will be examined.

Keywords:

Key words: Individual Application, Urgent Judicial Procedure, Enforcement of Court Orders, Constitutional Complaint, Judicial Order.,

PDF

___

Akyılmaz, B, Sezginer M ve Kaya, C, Türk İdari Yargılama Hukuku (6. Baskı Savaş Kitabevi 2021)
Aslan, Z, Barlass, İ, Berk, K, Arat, N, Sayhan, Ş, Bardakcı, M, A, Gümüşkaya, G, Kağıtcıoğlu, M ve Altındağ, H, Açıklamalı ve İçtihatlı İdari Yargılama Usulü Kanunu Vergi Yargılaması ile Birlikte (1. Baskı Seçkin Yayınları 2019)
Atasoy, H, Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuruda Kabul Edilebilirlik Koşulları (1. Baskı Adalet Yayınevi 2015)
Baker, R D, Judicial Review in Mexico A Study of the Amparo Suit (1. Baskı Latin American Studies Association 1971)
Becera, A H, ‘Incidencia De La Accion De Tutela En La Justicia Contencioso Administrativa Colombia’ (1999) 7 Revista Del Estado, 163-172
Brewer-Carias, A R, ‘The Latin American Amparo Proceeding and The Writ of Amparo in The Phillippines’ (2009) 1(1) City University of Hong Kong Law Review, 73-90
Brewer-Carias, A R, Constitutional Protection of Human Rights in Latin America A Comparative Study of the Amparo Proceeding (1. Baskı, Cambridge University Press 2008)
Calderon M, H H, El Derecho Procesal Administrativo Guatemalteco Tomo 3 (1 Baskı, Liberia Juridica 2014)
Camargo, P P, ‘The Claim of “Amparo” in Mexico: Constitutional Protection of Human Rights’ (1970) 6 California Western Law Review, 201-217
Camargo, P P, ‘The Right to Judicial Protection: "Amparo'" and Other Latin American Remedies for the Protection of Human Rights’ (1971) 3(2) Miami International Amnesty Law Review. 191-230
Candan, T, Açıklamalı İdari Yargılama Usulü Kanunu (7. Baskı Yetkin Yayınları 2017)
Casas Baamonde, M E, ‘Amparo Başvurusu’ (2009) 25(1) Anayasa Yargısı Dergisi, 101-110
Cepeda Espinosa, M J ve Landau, D, Colombian Constitutional Law Leading Cases (1. Baskı, Oxford Univerity Press 2017)
Chacon Corado, M R, ‘El Amparo Constitucional En Guatemala’ (2011) 5(27) Revista de Instituto De Ciencias Jurisdicas De Puebla, 145-172
Clagett, H L, ‘Mexican Suit of Amparo’ (1945) 33(4) Georgetown Law Journal, 418-437
Contitute Project, Kolombiya, Dominik Cumhuriyeti, Uruguay, Guatemala ve Meksika Anayasaları (2022) 20 Şubat 2022 tarihinde erişildi
Çağlayan, R, ‘Fransız ve Türk İdari Yargılama Hukuklarında İvedi Yargılama Usulü’ (2014) XVIII (3-4) Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1-41
Çağlayan, R, İdari Yargılama Hukuku (13. Baskı Seçkin Yayınevi 2021)
Dapkevicius, R F, ‘El Amparo en La Republica Oriental Del Uruguay’ (2011) 5(27) Revista Del Instituto De Ciencas Juridicas de Puebla, 235-250
Delaney, P, ‘Legislating for Equeality in Colombia: Constitutional Jurisprudence, Tutelas and Social Reform’ (2008) 1 The Equal Rights Review, 50-59
Derdiman, R C, İdari Yargının Genel Esasları (3. Baskı Aktüel Yayınları 2014)
Dominik Cumhuriyeti 2011 tarih ve 137-11 sayılı Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun 25 Aralık 2021 tarihinde erişildi
Eder, P J, ‘Judicial Review in Latin America (1960) 21(4) Ohio State Law Journal. 570-615
Esteva Gallicciho, E G, ‘El Amparo en Uruguay’ in Eduardo Ferrer Mac-Gregor ve Rogelio Flores Pantoja (eds), La Constitucion y Sus Garantias A 100 Anos De La Constitucion De Queretaro de 1917 Memoria Del XI Encuentro Iberoamericano y VII Congreso Mexicano de Derecho Procesal Constitucional (Centenario De La Constitucion 2017), 255-273
Efe, M, Anayasa Mahkemesi Uygulamaları Kapsamında Bireysel Başvuruda Kabul Edilebilirlik Şartları (1. Baskı Seçkin Yayınları 2016)
Estrada Cuevas, J A, La Jurisdiccion Contencioso Administrativa y El Acceso a La Justicia (1. Bası, El Colegio de Morelos 2019)
Flores, B, ‘The Writ of Amparo under Mexican Law’ (1921) 7(8) American Bar Association Journal. 388-392
Garcia, A H, ‘El Objecto De Proteccion Del Nuevo Juicio De Amparo Mexican’ (2015) 34 Revista Derecho del Estado, 153-181
Gongora Pimentel, G D, ‘Amparo Ne İçindir?’ (2009) 26 Anayasa Yargısı. 163-220
Göztepe, E, Anayasa Şikayeti (1. Bası, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları 1998)
Gözübüyük, A Ş ve Tan, T, İdare Hukuku II İdari Yargılama Hukuku (8. Baskı Turhan Kitabevi 2016)
Gözübüyük, A Ş, Yönetsel Yargı (35. Bası Turhan Kitabevi 2016)
Guatemala 1986 tarih ve 1-86 sayılı Amparo Kanunu 30 Ekim 2021 tarihinde erişildi
İnceoğlu, S, Anayasa Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru Türkiye ve Latin Amerika Modelleri (1. Bası, On İki Levha Yayınları 2017)
Jiménez Santos, M, E, ‘La Jurisdiccion Competente En Las Acciones De Amparo Contra La Administracion Publica’ (2015) 3(1) Revista de Ciencias Juridicas, 29-37
Kanadoğlu, K, Anayasa Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru (1. Baskı On İki Levha Yayınları 2015)
Kaplan, G, İdari Yargılama Hukuku (7. Baskı Ekin Yayınevi 2020)
Karahanoğulları, O, İdari Yargı İdarenin Hukuka Zorlanması (Yargı Kararlarına Dayalı Bir İnceleme) (1. Baskı Yetkin Yayınları 2019)
Kasapoğlu Turhan, M, ‘İvedi Yargılama Usulü’ (2015) 3 Ankara Barosu Dergisi 185-219
Kayar, N, İdari Yargı Kuruluş ve İşleyiş (3. Baskı Ekin Yayınevi 2015)
Kolombiya 1991 tarih ve 2591 sayılı Koruma Kanunu 15 Kasım 2021 tarihinde erişildi
Lockward, A, Derecho Administrativo Legislacion, Doctrina Y Jurisprudencia (1. Bası Yazarın Kendi Yayını 2019)
Martinez, V, ‘El Proceso de Amparo en Guatemala. Boletin Mexicano Derecho Comparado’ (1998) 91 15 Aralık 2021 tarihinde erişildi
Mejorada, C S, ‘The Writ of Amparo Mexican Procedure to Protect Human Rights’ (1946). 1 The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 107-111
Meksika 2 Nisan 2013 tarihli Amparo Kanunu 13 Aralık 2021 tarihinde erişildi
Negretto, G ve Couso, J, Constitution-Building Processes in Latin America International IDEA Discussion Paper 3/2018 (1. Bası, International Institute for Democracy and Electoral Asistance 2018)
Ortega Polanco, F A, Evolucion y Perspectivas Del Derecho Administrativo en La Republica Dominicana (1. Bası, Universidad De Salamancia, 2017) Yayımlanmamış Doktora Tezi
Özay, İ H, Gün Işığında Yönetim II Yargısal Koruma (2. Baskı On İki Levha Yayınları 2010) 254
Rivera Léon, M A, ‘An Introduction to “Amparo” Theory: a Complex Mexican Constitutional Control Mechanism’ (2020) 12(2) Krytyka Prawa, 190-208
Robles, A H, Aspectos Generales Del Derecho Administrativo Colombiano (1. Bası Grupo Editorial Ibanez 2012)
Rodriguez Huertas, O A, ‘Derecho Administrativo Dominicano’ in J. A. Moreno & M. K. Navarro Medal (Eds.), Derecho Administrativo México Centroamerica y Republica Dominicana, (Instituto de Estudio e Inestigacion Juridica, 2018) 429-464
Silva, L C, ‘La Accion de Tutela en Colombia’ (2011) 5(27) Revista Del Inestituto de Ciencias Juridicas de Puebla, 72-94
Torruco, J G, ‘Constitutional Jurisdiction in Mexico’ (2011) 49(2) Duquesne Law Review, 293-338
Tschentscher A ve Lehner C, The Latin American Model of Constitutional Jurisdiction: Amparo and Judicial Review (2013) 14 Şubat 2022 tarihinde erişildi
Ulusoy, A D, İdari Yargılama Hukuku (1. Baskı Yetkin Yayınları, 2020)
Uruguay 1988 tarih ve 16011 sayılı Amparo Davası Kanunu 11 Kasım 2021 tarihinde erişildi
Zabunoğlu, Y Z, İdare Hukuku (Cilt 2) (1. Baskı Yetkin Yayınları 2012)
Zagaris, B, ‘The Amparo Process in Mexico’ (1998) 6 U.S.- Mexico Law Journal, 61-69
Zamudio, H F, ‘A Brief Introduction to The Mexican Writ of Amparo’ (1979) 9(2) California Western International Law Journal, 306-348
Zamudio, H F, ‘The Writ of Amparo in Latin America (1981) 13(3) Miami International Amnesty Law Review, 361-391