İMAM EŞ‘ARÎ’NİN KELÂMÎ DÖNEMLERİ VE MU‘TEZİLEDEN AYRILIŞ NEDENLERİ

Eş‘arîlik, İmam Eş‘arî’nin (ö. 324/936) kelâmî görüşleri etrafında kendisinden sonra gelen âlimler tarafından sistemleştirilmiş bir ekoldür. Bu ekol, Ehl-i sünnet’in önemli bir kısmını meydana getirmektedir. Kırk yaşlarına kadar Mu‘tezile mezhebine mensup olan İmam Eş‘arî, geçirdiği fikrî ve zihnî değişiklikler neticesinde Ehl-i sünnet’e katılmış ve ortaya koyduğu düşüncelerle kendi sisteminin temellerini oluşturmuştur. Bunların yanında Eş‘arîliğin temellerinin atılmasında İbn Küllâb (ö. 240/854), Muhâsibî (ö. 243/857), Kerâbisî (ö. 248/862) ve Kalânîsî (ö. 255/869) gibi kişilerin bu alandaki katkısı da unutulmamalıdır. Mu‘tezile ve Ashabu’l-hadis’in arasında ılımlı bir yöntem geliştirmek suretiyle her ne kadar akıl ile nakli uzlaştırmaya çalışmış olsa da aklı öncelediği görülmektedir. Kendisinden sonra gelen âlimler sayesinde Eş‘arî mezhebi kısa bir süre içerisinde toplumdaki dinî, siyasî ve toplumsal dinamiklerin etkisiyle başta Anadolu olmak üzere Mısır, Fas, Tunus gibi İslâmın pek çok bölgesinde kabul görüp yayılma imkanı bulmuştur. Bu durum Ehl-i sünnet’in Mu‘tezile’ye karşı büyük bir başarısı olarak kabul edilmiştir. Bu çalışmamız, giriş kısmından sonra İmam Eş‘arî’nin ilmi hayatında geçirdiği kelâmî devreler ile Mu‘tezile’den ayrılma nedenleri üzerine yapılan kısa tahlillerden meydana gelmektedir.

Kalam Periods Of Imam Ash’ari And The Reasons His Leaving Mu’tazila

Ash‘arism is a school systemized by the scholars who followed Imam Ash‘arî around his kalam views of (d. 324 / 936). This school constitutes a significant portion Ahl-i sunnah. Imam Ash‘arî, who was a member of Mu‘tazila sect until the age of forty, participated in the sect of Ahl-i sunnah as a result of his intellectual and mental changes; and he formed the foundations of his own system with his thoughts. Besides Ash’ari, the contributions of scholars such as Ibn Kullâb (d. 240/854), Muhâsibî (d. 243/857), Kerâbisî (d. 248/862) and Kalânîsî (d. 255/869) should not be forgotten. By developing a moderate method between Mu‘tazila and Ashabu’l-hadith, he tried to reconcile the mind and narration, even though he prioritized the mind. Thanks to the scholars who came after him, the Ash‘arî sect soon gained the opportunity to be accepted and spread to many regions of Islam such as Anatolia, Egypt, Morocco and Tunisia due to the religious, political and social dynamics in the society. This was anticipated as a great success of the Ahl-i sunnah against Mu‘tazila. This study, after the introduction part, consists of Imam Ash‘arî’s scientific life and his life periods related with Kalam and the short analyzes made on the reasons for his leaving Mu‘tazila.

PDF

___

Abdülhamîd, İrfan. “Eş’arî, Ebü’l-Hasan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/444-447. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Abdülhamîd, İrfan. ed-Dırâsât fi’l-fıraki ve’l-akâidi’l-İslâmiyye. Bağdât: Matbaâtu’lİrşâd, 1977. Ahvâzî, Ebû Alî Hasen b. Alî b. İbrâhîm b. Yezdâd, Mesâlibu İbn Ebi Bişr el-Eş‘arî. Nşr. Michel Allard. 33 cilt. Damas: y.y., 1970.
Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mutezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
Aydınlı, Osman. İslâm Düşüncesindeki Aklîleşme Süreci Mu‘tezile’nin Oluşumu ve Ebû Huzeyl el-Allâf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî, Uṣûlü’d-dîn. Thk. Ahmed Şemsuddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1432/2002.
Bedevî, Abdülmecid Ebü’l-Fütûh. et- Târîhu’s-Siyâsî ve’l-Fikrî. Cidde: y.y., 1983.
Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibu’l-İslâmiyye. 2 cilt. Beyrut: y.y., 1979.
Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. Trc. İbrahim Akbaba. İstanbul: İz yayıncılık, 1997.
Corbin, Henry. İslâm Felsefesi Tarihi. Trc. Hüseyin Hatemî. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
Dayf, Şevkî. el-Asrü’l-Abbâsîyi’s-Sânî. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1985.
Ensarî, Hammâd b. Muhammed. el-Eş‘arî. (el-İbâne’ye yazdığı mukaddime). Medine: y.y., 1410.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne ‘an uṣûli’d-diyâne. Haşiye ve Ta’lik. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitâbu Maḳālâti’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfi’l-muṣallîn. Thk. Ahmed Câd. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1430/2009.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitâbu’l-Lüma‘ fi’r-reddi ‘alâ ehli’z-zeyġi ve’l-bida‘. Zabt ve Tashih: Muhammed Emin ed-Dannâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Risâle fî İstiḥsâni’l-ḫavż fî ʿilmi’l-kelâm. tsh. Muhammed Emin ed-Dannâvî. (Kitabu’l-Lüma‘ ile birlikte). Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 1971.
Fevkiyye, Hüseyin Mahmûd. Sîretü Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. (el-İbâne içinde-neşredenin girişi), Kahire 1986.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād. Nşr. İnsaf Ramazan, Beyrut: Dâru’l-Kuteybe, 1423/2003.
İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
İbiş, Fatih. “Eş‘arî Kelâmının Dinî, Hissî ve Felsefî Karakteri Üzerine”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Eylül 2014): 34-47.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan. Tebyînü keẕibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1995/1416.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. elMuntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. Thk. Abdulkadir Ata. 18 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen b. Fûrek el-İsfahânî. Mücerredü maḳālâti’şŞeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr. elBidâye ve’n-Nihâye. Nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 15 cilt. Cîze: Dâru’lHicr, 1998.
İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Beyrut: y.y., 1998.
İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1978.
İbn Teymiyye, Takıyüddin Ahmed b. Abdulhalîm. en-Nübüvvât. Kahire: y.y., 1386/1966.
İğde, Muhyettin. İmam Berbehârî ve Ekolü. Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Kalaycı, Mehmet. “Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010): 399-431.
Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-Müellifîn. Dımaşk: y.y., 1959.
Keskin, Mehmet. “Eş‘arî Mu‘tezile’den Neden Ayrıldı?”, İlahiyat Akademi: Altı Aylık Uluslararası Akademik Araştırma Dergisi 5 (2017): 93-112.
Koçkuzu, Ali Osman. Rivâyet İlimlerinde Haber-i Vâhitlerin İtikat ve Teşrî Yönlerinden Değeri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
Kubat, Mehmet. “Selefi Perspektifin Tarihselliği”, İslâmi Araştırmalar Dergisi 17/3 (Eylül 2004): 235-251.
Musa, Celâl Muhammed. Neş’etü’l-Eş‘ariyye ve Tatavvuruhâ. Beyrut: Dâru’l-Kitab, 1982.
Subhânî, Cafer. Buhusun fi’l-Milel ve’n-Nihal. 2 cilt. Kum: 1411/1990.
Subhî, Ahmed Mahmûd. el-Eş‘arî el-mütekellim. Umman: Mavsû’atu Hadârati’lİslâmiyye, 1993.
Subhî, Ahmed Mahmûd. fi İlmi’l-Kelâm dirâsetün felsefiyye li ârâi’l-firaki’l-islâmiyye fi uṣûli’d-dîn. 3 cilt, Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1985.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’lkübrâ. Nşr. Mahmud Muhammed Tanâhî. Abdülfettah Muhammed el-Hûlv. 10 cilt. Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, 1964-1976.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-niḥal. Thk. Ahmed Fethi Muhammed. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
Şık, İsmail. “Eş‘arî’nin Kelâm Metodu”, Dini Araştırmalar Dergisi 8/24 (Haziran 2006): 219-244.
Şık, İsmail. “Eş‘arî’nin Mu‘tezile’den Ayrılmasının Nedenleri Üzerine Bir Deneme”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (Mart 2004): 285-312.
Teber, Ömer Faruk. Bektâşî Erkânnâmelerinde Mezhebî Unsurlar. Ankara: Aktif Yayınları, 2008.
Teber, Ömer Faruk. “Bektâşî Düşüncesinde Eş’ârî-Sünnî Hilâfet Teorisi”, V. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu-Eş’arîlik. ed. Cengiz Çuhadar vd.. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2018.
Topaloğlu, Bekir-Çelebi İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü.İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
Tritton, Arthur Stanley. İslâm Kelâmı. Trc. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
Üçok, Bahriye. İslâm TarihiEmevîler-Abbâsîler. Ankara: Milli Eğitim Yayınevi, 1983.
Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. Trc. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Umran Yayınları, 1981.
Watt, William Montgomery. İslâmın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. Çev. Arif Aytekin. İstanbul: Fatih Ofset, 1996.
Yar, Erkan. “Eş‘arî ve Metodolojisi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (Aralık 2005): 19-47.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 525- 530. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Yeprem, M. Saim. İslâm’da İtikadi Mezhepler ve Akâid Esasları. İstanbul: Marifet Yayınları, 1983.
Yılmaz, Sabri. Kelam’da Tevil Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. Thk. Şuayb Arnavut, İbrahim Zübeyk. 28 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.