SAYISAL VERİLER BAĞLAMINDA TOKAT SANCAĞINA KAFKAS MUHACİRİ İSKÂNI (1877-1914)

19. yüzyılın ikinci yarısında her alanda bir buhran içinde bulunan Osmanlı Devleti’nin aynı dönemde çözmek zorunda kaldığı sosyolojik sorunlardan biri göç ve göçmen meselesidir. Söz konusu yüzyıl içerisinde Kırım, Balkanlar ve Kafkasya gibi Osmanlı Devleti’nin sınırları içindeyken çeşitli savaşlar sebebiyle kaybettiği ve halifenin dini liderliğinden dolayı nüfuz alanı içerisinde bulunan coğrafyalardan milyonlarca göçmen Osmanlı Devleti’nin topraklarına sığınmak zorunda kaldı. Osmanlı Devleti içinde bulunduğu tüm imkânsızlıklara rağmen, bu muhacirleri kendi kaderine terk etmeyerek iskân edilmeleri ve hayatlarını kazanabilmeleri için muhacirlerin ihtiyaç duydukları tüm gereksinimleri karşılayabilmek maksadıyla harekete geçti. 20. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti sınırları içerisinde muhacir iskân edilmeyen tek bir vilâyet veya sancak kalmadı. Dolayısıyla muhacir iskân edilen yerlerden biri de o dönem Sivas vilâyeti sınırlarında kalan Tokat sancağı ve sancağa bağlı kazalardı. Tokat sancağı ve sancağa bağlı Merkez, Niksar, Erbaa ve Zile kazalarında yoğun bir ölçüde Kafkas muhaciri iskânı yapıldı. Bu çalışmada 93 Harbi ile I. Dünya Savaşı arasında Tokat sancağına yapılan Kafkas muhaciri iskânı sayısal verilerle değerlendirilmiştir. Nüfus ve iskân çalışmaları son derece geniş bir literatürü kapsadığı için çalışmada muhacir iskânı sonrasında bölgede yerel halk, yöneticiler ve/veya muhacirlerden kaynaklı olan sorunlara, muhacirlerin iskân sonrası tecrübe ettikleri koşullara ve muhacirlerin bölgeye ve devlet sistemine uyum sürecine yer verilmedi. Bahsi geçen konular ayrı bir çalışmada değerlendirilebilecek kadar geniş bir boyutta olduğundan dolayı çalışmada sadece Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nden ve literatürdeki araştırma ve inceleme eserler rehberliğinde Kafkas muhacirlerinin Tokat (Merkez) Niksar, Erbaa ve Zile kazalarında iskânları sayısal verilerle değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Tokat, Muhacir, Niksar, Zile, Erbaa

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA); Bab-ı Asafi Mektubi Mühimme (A. MKT. MHM.) 529/35, 5 Rebiül Ahir 1324 (29 Mayıs 1906).
Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.) 1336/19, 16 Mayıs 1297 (28 Mayıs 1881); 1348/72, 18 Kanun-u Sani 1301 (30 Ocak 1886); 1615/23, 29 Mart 1305 (10 Nisan 1889); 39/26, 28 Nisan 1309 (10 Mayıs 1893); 363/25/ lef. 2, 20 Mart 1311 (1 Nisan 1895); 363/25/lef. 4, 29 Mayıs 1311 (10 Haziran 1895); 2823/17, 6 Mayıs 1325 (19 Mayıs 1909); 2833/61, 19 Mayıs 1325 (1 Haziran 1909); 1357/55, 15 Temmuz 1303 (27 Temmuz 1887); 1675/55, 8 Teşrin-i Sani 1305 (20 Kasım 1889); 1676/39, 28 Rebiül Evvel 1307 (22 Kasım 1889); 2275/139, 22 Recep 1317 (26 Kasım 1899); 1348/72/ lef. 2, 6 Şubat 1301 (18 Şubat 1886); 1742/82, 25 Haziran 1306 (7 Temmuz 1890); 2183/108/ lef. 2, 14 Mart 1315 (26 Mart 1899); 2658/44, 12 Temmuz 1324 (25 Temmuz 1908).
Dahiliye Nezareti Mütenevvia Evrakı (DH. MTV.) 521/27/lef. 2, 6 Safer 1326 (10 Mart 1908).
Dahiliye Şura-yı Devlet (DH. ŞD.) 304/35/ lef. 2, 15 Kanuni Sani 1300 (27 Ocak 1885).
Dahiliye Şifre Evrakı (DH. ŞFR.) 243/25, 12 Teşrin-i Sani 1315 (24 Kasım 1889); 268/70/ 1-2, 16 Teşrin-i Evvel 1317 (29 Ekim 1901).
Hariciye Nezareti Tahrirat (HR. TH.) 27/56, 6 Haziran 1294 (18 Haziran 1878).
İrade Dahiliye (İ. DH.) 1422/5/ lef. 2, 23 Mart 1320 (5 Nisan 1904); 1422/5/ lef. 3, 12 Nisan 1320 (25 Nisan 1904).
Şura-yı Devlet (ŞD.) 1789/6, 23 Cemaziyel Ahir 1305 (7 Mart 1888).
Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, sayı: 33, (H. 1295/M. 1878).
BERJE, Adolf, Kafkasya Dağlı Halkların Göç ve Kısa Tarihi, Gelişim Matbaası, Ankara, 1988.
EREN, A. Cevat, Türkiye’de Göç ve Göçmen Meseleleri (Tanzimat Devri İlk Kurulan Göçmen Komisyonu Çıkarılan Tüzükler), Nurgök Matbaası, İstanbul, 1966.
GÖKER, Göksel, Göç Kimlik Aidiyet (Kültürlerarası İletişim Açısından İsveçli Türkler), Literatürk Academia Yayınları, Konya, 2015.
HABİÇOĞLU, Bedri, Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler ve İskânları, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1993.
ÖZSARAY, Mustafa, Osmanlı Belgelerinde Kafkasya I Savaş ve Sürgün (1781-1919), Kafkas Vakfı Yayınları, İstanbul, 2011.
SAYDAM, Abdullah, Kırım ve Kafkasya Göçleri (1856-1876), TTK Basımevi, Ankara, 1997.
TEKELİ, İlhan, Göç ve Ötesi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2016.
AKAN, Hatice, “Göç Olgusu İçerisinde İzmit Muhacirlerine Dair Kısa Bir Değerlendirme”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 2015, s. 1367-1374.
AKTAŞ, Esat, “19. Yüzyılın Sonunda Tokat Sancağı”, Mavi Atlas, IX/1 (2021),s. 98-110.
ÇAM, Yusuf, “Kafkasya’dan Türkiye’ye Göçler ve Kocaeli Yöresine İskânlar”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Dergisi, 1 (2002) İstanbul, s. 265-282.
GÜNAY, Nejla, “Osmanlının Son Döneminde Ahıska Türklerinin Anadolu’ya Göç ve İskânı”, Bilig, 61 (2012), Bahar, s. 121-140.
GÜNGÖR, Fethi, “Kafkasya’da Bitmeyen Soykırım ve Sürgün/Soykırımlarla Dolu Bir İnsanlık Dramı”, 8-11 Aralık 2005 Uluslararası Göç Sempozyumu Bildirileri, İstanbul, 2006, s. 141-146.
İPEK, Nedim, “Kafkaslardan Anadolu’ya Göçler (1877-1900), Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, V/1 (1991), s. 97-138.
KARPAT, Kemal, “The Transformation of Ottoman State 1789-1908”, İnternational Journal of Middle East Studies, III/3 (1972) Cambridge University Press, s. 243-281.
KİLE, Başak, “Zorunlu Göçün 19. Yüzyıl’da Osmanlı İmparatorluğu Üzerindeki Etkileri” Türkiye’nin Göç Tarihi (14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’de Göçler), der. M. Murat Erdoğan-Ayhan Kaya, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2015, s. 155-169.
PUL, Ayşe, “1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı Sonrası Beykoz’da Muhacirler İçin İskân Yeri Çalışmaları”, Tarih Okulu, VI/15 (2013), s. 159-182.
YILDIZ, Mehmet, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Muhaciri İskân Politikası”, Osmanlı, IV (1999) Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 587-602.