Osmanlı Devleti'nde tanzimat döneminde "Otoriter Modernleşme" ve kadının özgürleşmesi meselesi

Tanzimat dönemi ile birlikte Osmanlı geleneksel toplumunda meydana gelen dönüşüm, iç dinamiklerin harekete geçirdiği kendiliğinden ortaya çıkan bir süreç olmaktan ziyade, Avrupa karşısındaki gerilemenin zorunlu kıldığı, devletin başlatıp yönlendirdiği reform dönemine denk gelen bir harekettir. Devletin yönetim mekanizmasını ilgilendiren reformlarına koşut olarak toplumsal yaşama giderek daha fazla nüfuz etmesi toplumsal normların değişiminde de dinamik bir rol üstlenmesine yol açmıştır. Geleneksel toplum normlarında değişimi işaret eden belirtilerden biri, Müslüman şehirli kadının toplumsal konumunun tartışılmaya açılmış olmasıdır. Diğer taraftan, gerek kadının toplumsal konumunun yükseltilmesi konusunda yapılan tartışmalar, gerekse sosyal yaşamını ve hukuki haklarını etkileyen yasal düzenlemeler köklü değişikliklerin değil tedrici ve muhafazakâr bir modernleşmenin tercih edildiğini göstermektedir.

"Authoritarian Modernity" in the Ottoman empire in the tanzimat period and the question of women's liberty

Transformation of Ottoman traditional society in the Tanzimat period was not a spontaneous process led by the internal dynamics, rather it coincided with a reform period which became inevitable with the European supremacy and which was initiated and directed by the state. Gradual expansion of the state power, through administrative reforms, dominating the social life, caused the state to undertake a dynamic role in the transformation of social norms. One of the evidences of change in the traditional social norms was the debate on the social status of Muslim women living in the cities. Both the discussions about rising the social status of women and the regulations influencing their social life and legal rights indicates that a conservative and gradual modernization was preferred to a dramatic and a sudden change.

PDF

___

Arşiv Belgeleri (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)

BOA, Hatt-ı Hümâyûn, 1313/51154, 29 Zilhicce 1230/20 Eylül 1789.

BOA, Hatt-ı Hümâyûn, 300/17864, 29 Zilhicce, 1236/27 Eylül 1821.

BOA, Hatt-ı Hümâyûn, 493/24223, 29 Zilhicce 1252/6 Nisan 1837.

BOA, Cevdet Adliye, 13/825, 23 Cemaziyelâhir 1260/10 Temmuz 1844.

BOA, İrâde Dâhiliye, 1071/83993, 28 Cemaziyelâhir 1305/11 Mart 1888.

BOA, İrâde Dâhiliye, 1222/95690, 20 Şaban 1308/31 Mart 1891.

BOA, İrâde Dâhiliye, 1075/84336, 28 Receb 1305/10 Nisan 1888.

BOA, İrâde Dâhiliye, 1221/95618, 27 Şaban 1308/7 Nisan 1891.

BOA, İrâde Meclis-i Vâlâ, 162/4733, 14 Rebiülâhir 1266/27 Şubat 1850.

BOA, Sadaret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyât Kataloğu, 12/29, 23 Cemaziyelevvel 1266/12 Nisan 1850.

BOA, Sadaret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyât Kataloğu, 15/9, 29 Cemaziyelâhir 1266/12 Mayıs 1850.

BOA, Sadaret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyât Kataloğu, 12/40, 26 Cemaziyelevvel 1266/15 Nisan 1850.

BOA, Sadaret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyât Kataloğu, 12/51, 27 Cemaziyelevvel 1266/16 Nisan 1850.

BOA, Sadaret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyât Kataloğu,, 13/21, 08 Cemaziyelâhir 1266/21 Nisan 1850.

BOA, Sadaret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyât Kataloğu, 12/72, 29 Cemaziyelevvel 1266/18 Nisan 1850.

BOA, Sadaret Mektûbî Kalemi Umûm Vilâyât Kataloğu, 12/47, 27 Cemaziyelevvel 1266/16 Nisan 1850

BOA, Yıldız Tasnifi Sadaret Resmî Marûzât Evrakı, 10/50, 13 Cemaziyelevvel 1298/15 Nisan 1881.

BOA, Yıldız Pârekende Evrakı Dâhiliye Nezâreti Ma’rûzâtı, 5/33, 05 Ramazan 1893/03 Nisan 1892.

BOA, Dâhiliye Nezâreti Muhâberât-ı Umûmiye İdâresi, 5-1/8, 20 Şaban 1308/31 Mart 1891.

BOA, Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi, 1501/60, 5 Şaban 1305/16 Nisan 1888.

BOA, Dâhiliye Nezâreti, Muhâberât-ı Umûmiye İdâresi, 121/15, 8 Şaban 1328/13 Ağustos 1910.

BOA, Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Tahrirât Kalemi, 17 Şaban 1328/22 Ağustos 1910.

BOA, Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Tahrirât Kalemi, 65/43, 19 Cemaziyelevvel 1329/18 Mayıs 1911.

BOA, Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Evrak Odası Kalemi, 16/46, 16 Ramazan 1334/17 Temmuz 1916.

BOA, Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Tahrirât Kalemi, 23 Şaban 1328/30 Ağustos 1910.

Basılı Kaynaklar

Alkan, Mehmet Ö: “Resmi İdeolojinin Doğuşu ve Evrimi Üzerine Bir Deneme,” Mehmet Ö. Alkan (Editör), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, c. I. s. 377–401.

Arıkan, Gülay: “Osmanlılarda Tanzimat Döneminde Kadınlarla İlgili Gelişmeler”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994, s. 323–329.

Atabaki, Touraj: Men of Order: Authoritarian Modernization under Ataturk and Reza Shah, I. B. Tauris, London 2004.

Aydın, M. Akif: “Osmanlı Toplumunda Kadın ve Tanzimat Sonrası Gelişmeler”, Sosyal Hayatta Kadın, İslami İlimler Vakfı, Ensar Neşriyat, İstanbul 1996 s. 143–156.

Berktay, Fatmagül: “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Feminizm”, Mehmet Ö. Alkan (ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, c. I, s. 348–361.

Bozkurt, Gülnihal: Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839–1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.

Çakır, Serpil: Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yayınları, İstanbul 1996.

Demirdilek, Aynur: Osmanlı Kadınlarının Hayat Hakkı Arayışının Bir Hikayesi, İmge Kitabevi, Ankara 1993.

Ergin, Osman Nuri: Mecelle-i Umûr-ı Belediye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 1995.

Fatma Aliye: “Bazı Husûsât-ı İctimâiye”, Mehâsin, 10 Eylül 1335/10 Eylül 1919, s. 737–742.

Güzel, Şehmus: “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Toplumsal Değişim ve Kadın”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, c. III, s. 858–874.

“Hukuk-i Aile Kararnâmesi”, Düstûr, Tertib- i Sâni, c. IX, s. 762–781. Hülür, Himmet–Akça, Gürsoy: “İmparatorluktan Cumhuriyete Toplum ve Ekonominin Dönüşümü ve Merkezileşmenin Dinamikleri”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 17, (Bahar 2005), s. 311–339.

“İzdivâç ve Tenâküh Maddesi Hakkında Tembîhâtı Hâvî İ’lânnâme”, Düstûr, Tertib-i evvel, c. I, s. 736–741.

Kandiyoti, Deniz: “Kadın, İslam ve Devlet: Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım”, Toplum ve Bilim, No. 53, (Bahar 1991), s. 21–39.

Kılıçbay, Mehmet Ali: “Osmanlı Aydını”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, c. I. s. 55–66.

Kongar, Emre: Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008.

Kurnaz, Şefika: Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1997.

Kurtoğlu, Ayşenur: “Tanzimat Dönemi İlk Kadın Yayınında Dinin Yer Alış Biçimleri”, Yıldız Ramazanoğlu (ed.), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kadının Tarihi Dönüşümü, Pınar Yayınları, İstanbul 2000, s. 21–52.

Mardin, Şerif: “Tanzimat ve Aydınlar”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, c. I. s. 46–54.

Offen, Karen: “Defining Feminism: A Comparative Historical Approach”, Signs, c. XIV. s. 1, (1988), s. 119-157.

Ortaylı, İlber: Osmanlı Toplumunda Aile, Pan Yayıncılık, İstanbul 2000.

Quataert, Donald: “ Clothing Laws, State and Society in the Ottoman Empire 1720– 1829”, International Journal of Middle East Studies, 29 (1997), s. 403–425.

Saraçgil, Ayşe: Bukalemun Erkek: Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Ataerkil Yapılar ve Modern Edebiyat, İletişim Yayınları, İstanbul 2005.

Tuğlacı, Pars: Osmanlı Döneminde İstanbul Kadınları, Cem Yayınları, İstanbul 1984.

Van Os, Nicole: “Osmanlı Müslümanlarında Feminizm”, Mehmet Ö. Alkan (ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, c. I. s. 335–347.