Meşihat Usulünün ilgası: II. Meşrutiyet Dönemi Basra Vilayetinde Toprak Reformu Teşebbüsleri

19. yüzyılda Basra vilayetindeki nüfusun büyük bir oranını, geçimlerinin büyük kısmını tarımla sağlayan aşiretler oluşturmaktaydı. Aşiretler tarafından işlenen tarım arazilerinde ise Osmanlı Devleti tarafından meşihat usulü olarak tabir edilen ve toprak mülkiyetinin büyük oranda aşiret şeylerinin/reislerinin elinde toplandığı bir yapı hakimdi. Bu usul, Midhat Paşanın Bağdad valiliği dıneminde (1869-72) sonlandırılmaya çalışılmıştı. Midhat Paşa, toprağın kullanım hakkını direk olarak küçük çiftçiye vererek devletle aşiret bireyleri arasında doğrudan ilişki kurulmasına çabalamıştı. II. Abdülhamid dıneminde bılge arazilerinin büyük oranda Hazine-i Hassaya katılması nedeniyle kesintiye uğrayan bu uygulama, II. Meşrutiyet devrinde ihya edilmeye çalışılmış ve Basra vilayetinde aşiretlerin meskun olduğu bılgelerde geniş çaplı bir toprak reformuna gidilmesi hedeflenmiştir. Bu çalışmada, ùttihat ve Terakki hükümetlerinin Basra vilayetinde uygulamaya çalıştığı toprak reformu, reformun uygulanmasının altında yatan nedenler, reforma halk ve mahalli yetkililer tarafından verilen tepkiler ve reformun sonuçları değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Abolition of the Sheikhdom System: Initiatives of Land Reform in the Province of Basrah (1908-1914)

A large majority of the population of Basrah Province in the 19th century was constituted by tribes, mostly providing their livelihood with agriculture. The agricultural lands were owned largely by the tribal sheikhs in a system, which was named by the Ottomans as the Sheikhdom System. Midhat Pasha had attempted to finalize this system during his governorship of Baghdad (1869-72). In doing so, Midhat Pasha gave the right of use of land directly to small farmers by which he had aimed to establish a direct relationship between tribal members and the state. However, this attempt was interrupted due to annexation of large proportions of land in Iraq to the Saniyye Lands in the reign of Abdulhamid II, but revived during the Second Constitutional era. Therefore the land reform, which was tried to implement in Basra province by pro-CUP governments, and the reasons underlying the implementation and responses of the public and local authorities to reform scheme will be analyzed.

___

A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) 1. Dâhiliye Nezareti Evrakı

Dâhiliye Nezareti İdâre-i Umşmiye (DH.İD)

Dâhiliye Nezareti Mektşbi Kalemi (DH.MKT)

Dâhiliye Nezareti Muhaberât-ı Umşmiye (DH.MUİ)

Dâhiliye Nezareti úifre Kalemi (DH.úFR)

2. Yıldız Evrakı

Yıldız Resmi Maruzât Evrakı (Y.A.RES) 3. Meclis-i Vükela Mazbataları (MV)

B. The National Archives (TNA)

Foreign Office (FO)

Confidential Print, Asiatic Turkey, 1908-1914.

C. Kitap ve Makaleler

Abbas Azzavi, Tarihüd-daraibil-Irakıyye: Min Sadril-İslam ila Ahiril-ahdil-Osmani, şeriketüt-Ticare, Bağdad 1958.

BATATU, Hanna, The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq, Princeton University, Princeton 1978.

BİNZOUBA, Majed Mohammed, Vilayet Nizamnamelerinin Basrada Tatbiki Meselesi (1864-1876), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009.

BLUNT, Lady Anne, Bedouin Tribes of the Euphrates, C.2, Cass, London 1968.

CEYLAN, Ebubekir, Ottoman Centralization and Modernization in the Province of Baghdad (1831-1872), Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bılümü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2006

CEYLAN, Ebubekir, The Ottoman Origins Of Modern Iraq: Political Reform, Modernization and Development in the Nineteenth-Century Middle East, I.B. Tauris, London 2011.

CİN, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Kültür Bakanlığı, Ankara 1975.

ÇETİNSAYA, Gıkhan, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, Routledge, Londra 2005.

FERNEA, Robert A., Shaykh and Effendi: Changing Patterns of Authority Among the el Shabana of Southern Iraq, Harvard University Press, Cambridge 1970.

GERBER, Haim, The Social Origins of the Modern Middle East, Boulder, Colo: L. Rienner, 1987.

HAİDER, S., Land Problems of Iraq, The London School of Economics, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Cambridge 1942.

HAJ, Samira, The Making of Iraq, 1900-1963: Capital, Power and Ideology, State University of New York, Albany 1997. HASSAN, Mohammad Ali, Land Reclamation and Settlement in Iraq, Baghdad Printing Press, Baghdad 1955.

İlk Meclis-i Mebusan reisi Ahmet Rıza Beyin Anıları: İttihad ve Terakki Fırkasının Çıkmesinde Rol Oynıyan Sebebler, Cumhuriyet, 4 úubat 1960, s. 2.

ISSAWI, Charles, An Economic History of the Middle East and North Africa, Columbia University, New York 1982.

ISSAWI, Charles, The Economic History of the Middle East: 1800-1914, The University of Chicago, Chicago 1966.

ISSAWI, Charles, The Fertile Crescent 1800-1914: A Documentary Economic History, Dover Publications, New York 1988.

JWAIDEH, Albertine, "Midhat Pasha and Land System of Lower Iraq, St. Antonys Papers, Vol. 16, 1963, s. 106-136.

ISSAWI, Charles, "The Sanniya Lands of Sultan Abdul Hamid II in Iraq, Arabic and Islamic Studiesin Honor of H.A.R. Gibb, George Makdisi (ed.), Cambridge 1965, s. 326-336.

ISSAWI, Charles, Aspects of Land Tenure and Social Change in Lower Iraq During the Late Ottoman Times", Land Tenure and Social Transformation in the Middle East, Ed. Tarif Khalidi, Lebanon 1984, s. 333-356.

KORKMAZ, Adem, Midhat Paşanın Bağdat Valiliği, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005.

MOOSA, Matti I., The Land Policy of Midhat Pahsa in Iraq, 1869-1871, The Islamic Quarterly, V.XII, London 1968, s. 146-159.

QUATAERT, Donald Rural Unrest in the Ottoman Empire, 1830-1914, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire: 1730-1914, The Isis Press, İstanbul 1991.

OWEN, Roger, The Middle East in the World Economy: 1800-1914, I. B. Tauris, London 1993.

RASHEED, Guzine, "Development of Agricultural Land Taxation in Modern Iraq", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XXV, 2 (1962), s.262-274.

SAHİLLİOĞLU, Halil, et-Taksimatül-İdariyyeti fil-Irak fil-Ahdil-Osmani, Studies on Turkish-Arab Relations, c.1, (1986), s. 224-248.

SAHİLLİOĞLU, Halil, Osmanlı Dıneminde Irakın İdari Taksimatı (çev. Mustafa Öztürk), Belleten, c. LIV/211, (1990), s. 1233-1257.

SERT, Selda, Bir Toprak Rejimi Olarak Emlaըk-ı Huխmaըyuըn: Basra örneği (1876- 1909), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yakıncağ Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.

SLUGLETT, Peter-Marion Farouk Sluglett, The Transformation of Land Tenure and Rural Social Structure in Central and Southern Iraq , 1870-1958, International Journal of Middle Eastern Studies (IJMES), 15, 1983, s. 491-505.

Süleyman Nazif, Çalınmış Ülke, Yeni Matbaa, İstanbul 1924.

Süleyman Sudi, Defter-i Muktesid (yay. haz. Mehmet Ali Ünal), Isparta 1996.

TERZİ, Arzu, "Hazine-i Hassa", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C.17, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1998, s. 137-141.

TERZİ, Arzu, Hazine-i Hassa Nezareti, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.

WARRINER, Doreen, Land Reform and Development in the Middle East: A Study of Egypt, Syria, and Iraq, Royal Institute of International Affairs, London 1957.