Karlofça'dan Lozan'a istanbul'da Leh Diplomatlar 1699-1923

Osmanlı Devleti ile Lehistanın (Polonya) ilişkileri Karlofça Antlaşması (1699) sonrası farklı karakterler taşır. ùki devlet arasında savaş ve mücadele dınemleri kapanırken diplomasi, barışın devamında ve ortak coğrafyada diğer devletlerle yürütülen münasebetlerde ın plana çıkmıştır. Diğer yandan Lehistan 1414te diplomatik ilişkilerin tesisi itibariyle Osmanlılara en fazla ve sık elçi gınderen ülkelerin başında gelmiştir. Karlofça Antlaşmasından 1795te Lehistanın üçüncü taksimine kadar birçok Leh diplomat çeşitli sebeplerle ùstanbula gınderilmiştir. Rafaâ Leszczyľski, Stanisâaw Chomentowski, Jan Wandalin Mniszech, Tomasz Aleksandrowicz, Karol Boscamp Lasopolski, Franciszek Piotr Potocki bu elçilerden sadece birkaçıdır. Ayrıca Lehistanın 1795teki taksimi sonrasında XIX. yüzyılda Lehistan hükümeti temsilcisi sıfatıyla bazı diplomatlar Osmanlı başkentine gelmiştir. 1918de Lehistanın bağımsızlığını kazanmasını müteakip ùstanbulda Lehistan Cumhuriyeti temsilcisi sıfatıyla da bazı diplomatlar gırev yapmıştır. Karlofça Antlaşmasının onaylanması ve iki ülke sınırının tespiti, ùsveç Kralı XII. Karl meselesi, cülus tebrikleri, yeni kral seçimleri, ticarî ve siyasî antlaşmaların yenilenmesi, Avrupada meydana gelen bazı savaşların ve meselelerin iki ülke ilişkilerine yansıması ve etkilemesi, Lehistanın yeniden bağımsızlığını kazanması için Babıâliden destek alınmak istenmesi, I. Dünya Savaşı sonrası ilişkilerin yeniden tesisi gibi sebeplerle Osmanlı başkentine gelen Leh elçileri ve diplomatları ile ilgili mütekâmil bir liste bulunmamaktadır. Bu bakımdan bu makalede hem Türk ve Leh arşivleri hem de diğer kaynaklar doğrultusunda Karlofça Antlaşmasından Lozan Antlaşmasına dek mezkur Leh elçileriyle ve diplomatlarıyla ilgili yeni bilgi ve belgeler ortaya koymak ve güncel bir Leh diplomatları listesi sunmak amaçlanmıştır. Bıylece 600 yıllık Türk-Leh ilişkilerinin Karlofça Antlaşması sonrası yoğunluğu ve Avrupa siyasetindeki ehemmiyeti diplomatlar boyutunda ortaya konulacaktır.

Polish Diplomats in Istanbul from the Treaty of Karlowitz to the Treaty of Lausanne 1699-1923

Ottoman-Polish relations have different characters after the Treaty of Karlowitz (1699). While wars and conflicts had been lasted between two sides, diplomacy came to the fore for the continuation of the peace and the relations with the other states in the common area. On the other hand, Poland-Lithuania was one of states which sent to the most frequent and large number of envoys to the Ottomans after the establishment of the diplomatic relations. Many Polish diplomats were sent to Istanbul for various reasons, from the Treaty of Karlowitz to the third partition of Poland in 1795. Rafaâ Leszczyľski, Stanisâaw Chomętowski, Jan Wandalin Mniszech, Tomasz Aleksandrowicz, Karol Boscamp Lasopolski, Franciszek Piotr Potocki were only some of them. Also after the third partition of Poland, some Polish diplomats came to Ottoman capital as representatives of Polish government in the XIXth century. Some Polish diplomats also completed their missions in Istanbul after Poland regained its independence in 1918. There is not a complete list of the Polish envoys and diplomats who came to Ottoman capital for the reasons as confirmation of the Treaty of Karlowitz and determination of the borders of the two sides, the question of the Swedish King Charles XII, congratulations to the throne, the new king elections, the renewal of the political and commercial treaties, reflections and affects of the some wars and problems occurred in Europe, to gain support of the Porte for the Polish independence movement in the XIXth century and to establish the relations between two states after the First World War. In this regard, with this article it is essential to provide a current list of the Polish envoys and diplomats from the Karlowitz to the Lausanne and to present some new information and documents about the mentioned Polish diplomats according to both Turkish and Polish archives and other sources. So, in their 600th year, intention of Turkish-Polish relations after the Treaty of Karlowitz and its importance in the European politics is presented in the extend of the diplomats.

___

ARCHIWUM AKT NOWYCH (AAN) Varşova

Ambasada RP w Ankarze

nr. 23.

Akta Romana Knolla

nr. 1741.

Ministerswo Spraw Zagranicznych (MSZ) nr. 850, s. 4.

ARCHIWUM GáÓWNE AKT DAWNYCH (AGAD) Varşova

Archiwum Koronne Warszawskie (AKW)

Dziaâ Turecki:

K. 79, teczka 57, nr. 953.

K. 80, teczka 758.

Archiwum Publiczne Potockich (APP)

nr. 79.

Archiwum Roskie (AR)

Akta Osobisto-Rodzinne i MajĊtkowo-Prawne (AORMP)

164: CXXXIV/78/5-6, CXXXIV/78/13-15, CXXXIV/78/9-13, CXXXIV/78/16-17, CXXXIV/78/17-19, CXXXIV/78/22-23, CXXXIV/78/25-26.

165: CXXXIV/69.

Zbiór Popielów (ZP)

209, 236, 370, 406, 413, 417.

BAŞBAKANLIK CUMHURİYET ARŞİVİ (BCA)

Bakanlar Kurulu Kararları

030.18.11.7.18.36, 030.18.11.7.19.36, 030.18.11.7.20.36.

Başbakanlık Muamelât Genel Müdürlüğü Evrakı

030.10, 218.474.11, 030.10.00.218.11.474.

BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞiVi (BOA) istanbul

Ali Emiri (AE)

SAMD.III, 62/6167, 74/7457, 7459, 7461, 7480, 121/11936, 123/12054, 12055, 12056, 12068.

SMHD.I, 19/1083.

SABH.I, 65/4567, 258/17333.

Bâb-ı Âsafi Düvel-i Ecnebiye Belgeleri (A.DVN.DVE)

Lehistan (8)

168/20, 67.

Bâb-ı Defter-i Başmuhasebe Matbah Emini Defterleri (D.BŞM.MTE.d.) 11092.

Cevdet Hariye (CH)

2461, 5946, 6090, 6238, 7162, 7244, 7245, 7295, 7424.

Hariciye Nezareti, istanbul Murahhaslığı (HR, iM)

18/63, 64/50, 72/34-34/4, 170/109, 171/5, 174/53, 175/20, 241/75, 241/85, 241/152.

Hariciye Nezareti, Mektubî Kalemi (HR, MKT) 247/24.

Hariciye Nezareti, Siyasi Kısım (HR, SYS) 2346/34, 2346/41.

Hariciye Nezareti, Tercüme Odası Evrakı (HR, TO) 158/73.

Hatt-ı Hümayun (HAT) 208/10981, 187/8852, 227/12623-A.

İrade, Hariciye (i. HR) 141/7391-2, 199/11322.

Nâme-i Hümâyşn Defterleri (A.DNVS.NMH-d) 8: 499, 520-521, 570. 17: 59, 67-68.

Teşrifat Kalemi Defterleri (DTŞF.d.) 26038.

Yıldız Esas ve Sadrazam Kâmil Paşa Evrakı (Y.EE) 31/29.

BIBLIOTEKA CZARTORYSKICH (B. CZART.) Krakov Rękopis (rkps) 615, (s. 138), 617, 606 (s. 230-231, 233-234), 419, 840, 859, 887.

POLSKA AKAEMIA UMIEJĘTNOCI (PAU) Krakov Rkps, 1651.

TOPKAPI SARAYI MÜZESi ARŞiVi (TSMA) istanbul E.7205/2, E. 783/3, E. 5138/1. Diğer Kaynaklar

ABOU EL-HAJ, Rifaat Ali. Ottoman Diplomacy at Karlowitz, Journal of American Oriental Studies, nr. 87, (1967), s. 498-512.

AHMED CÂVID BEY, Müntehabât-ı Ahmed Câvid Bey, Osmanlı-Rus ilişkileri Tarihi, Ahmet Cavid Beyin Müntehabâtı, haz. Adnan Baycar, Yeditepe Yayınları, istanbul 2004.

Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Ankarze Historia, Polonya Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği, Ankara yıl yok.

ANAFARTA, Nigar, Osmanlı imparatorluğu ile Lehistan (Polonya) Arasındaki Münasebetlerle ilgili Tarihi Belgeler, y.y, istanbul 1979.

BARTOSZEWICZ, Julian, PoglĊdy na stosunki Polski z TurcjĊ i TatarszczyznĊ, Nakâadem Aleksandra Nowoleckiego, Warszawa 1860.

BEYDiLLi, Kemal. Die polnischen Kınigswahlen und Interregnen von 1572 und 1576 im Lichte osmanischer Archivalien, y.y., München 1976.

CHMIELOWSKA, Danuta, Polsko-tureckie stosunki dyplomatyczne w okresie międzywojennym, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006.

CHRZANOWSKI, Kajetan, Wiadomoci o paľstwie tureckim, Drukarna Nadworna, Warszawa 1786.

CZEPPE, Maria, Na Tropach Bâędnego Rycerza. Poselstwo Marcina Stankiewicza do Turcji w latach 1763-1765, Kwartalnik Historyczny, CXI, 3, (2004), s. 89-101.

DOMINIK, Paulina, A Young Turk from Lehistan: Tadeusz Gasztowt aka Seyfeddin Bey (1881-1936) and his Activities During the Second Constitutional Period (1908-1918), Occasional Papers in Ottoman Biographies içinde, No 2/2014, OttoFriedrich-Universitat Bamberg Yay., Bamberg 2014.

DOPIERALA, Kazimierz, Stosunki dyplomatyczne Polski z TurcjĊ za Stefana Baterego, Paľstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.

DOPIERALA, Kazimierz, Emigracja Polska w Turcji w XIX i XX w., Wydawnictwo Polonia, Lublin 1998.

DUTKIEWICZ, Józef, Polska a Turcja w czasie Sejmu Czteroletniego 1787-1792, Nakâ. PrzeglĊdu Historycznego, Warszawa 1934.

DUNIN-KARWICKI, Józef, Opisanie wjazdu do Stambuâu Rafaâa Leszczyľskiego, Biblioteka Warszawska, T. 3, (1882), s. 353-370.

DZIEBUĽSKI, Andrzej, Stosunki dyplomatyczne polsko-tureckie w latach 1500-1572 w kontekcie międzynarodowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocâawskiego, Wrocâaw 2005.

ENVERÎ SADULLAH, Enverî Tarihi, C. III, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî, Tarih, 67/1.

GASZTOWTT, Tadeusz, La Pologne et lIslam, Imprimerie A. Reiff, Paris 1907.

GASZTOWTT, Tadeusz, Turcya a Polska, Drukarnia Polska A. Reiffa, Paris 1913.

GIEROWSKI, Józef A., LESZCZYĽSKI, Józef, Dyplomacja Polska w dobie unii personalnej polsko-saskiej, Polska Sâuůba Dyplomatyczna XVI-XVIII wieku içinde, red. Zbigniew Wójcik, Polska Akademia Nauk, Warszawa 1966, s. 369-430.

GIEROWSKI, Józef, Dyplomacja Polska w dobie Saskiej (1699-1763), Historia dyplomacji polskiej içinde, T. II, Paľstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 331-481.

GORKOWSKI, Andrzej, Relacja poselstwa Janie Wielmoůnego JMci Pana Stanisâawa Maâachowskiego, wojewody poznaľskiego traktatu karâowickiego, oraz róůnych kommissyi po tym taktacie nastĊpionych, ku ciekawoci y poůytkowi obywtelów powtórne, z niektóremi z ręopism przydatkami, do druku podana, W Drukarni J. Królewskiey Mci y Rzeczypospolitey u XX. Scholarum Piarum, Warszawa 1778.

GOCIESKI, Franciszek, Poselstwo wielkie janie Wielmoůnego Stanisâawa Chomentowskiego przez lata 1712,1713, 1714 odprawione, Lwów 1732.

GÜNTHER, Wâadysâaw, Pióropusz i Szpada, Wyspomnienia ze Sâuůby Zagranicznej, Księgarnia Polska w Paryůu, Paris 1963.

HAMMER-PURGSTALL, Joseph von, Büyük Osmanlı Tarihi, C. VII, VIII, Üçdal Neşriyat, istanbul 1994.

JORGA, Nikolae, Osmanlı imparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, C. IV-V, Yeditepe Yayınları, istanbul 2005.

KOLODZIEJCZYK, Dariusz, Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century): An Annoteted Edition of Ahdnâmes and other Documents, Brill, Leiden 2000.

KOLODZIEJCZYK, Dariusz, The Ottoman Survey Register of Podolia (ca. 1681): Defter-i Mufassal-i Eyalet-i Kamaniçe, Mass., Cambridge 2004.

KOLODZIEJCZYK, Dariusz, The Crimean Khanate and Poland Lithuania, International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century) A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. Brill, Leiden 2011.

KONOPCZYĽSKI, Wâadysâaw, Polska a Turcja: 1683-1792, Nakâadem Instytutu Wschodniego w Warszawie, Warszawa 1936.

KONOPCZYĽSKI, Wâadysâaw, Konfederacja Barska, T. I-II, Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa 1991.

KURAT, Akdes Nimet, isveç Kralı XII. Karlın Türkiyede Kalışı ve Bu Sıralarda Osmanlı imparatorluğu, Rıza Koşkun Matbaası, istanbul 1943.

KURAT, Akdes Nimet, Leh Fevkalâde Elçisi von Goltzun Türkiyedeki Faaliyetine Ait Raporu (1712-1714), Tarih Vesikaları, C. 2, sy. 17, (1958), s. 225-265.

áĉTKA, Jerzy S., Sâownik Polaków w Imperium Osmaľskim i Republice Turcji, Księgarnia Akademicka, Kraków 2005.

LESZCZYĽSKI, Rafaâ, Wielkie poselstwo Rafaâa Leszczyľskiego, wojewody âęczyckiego do Porty Ottomaľskiej, 1700.

LESZCZYĽSKI, Rafaâ, Poselstwo Rafaâa Leszczyľskiego do Turcji w 1700 roku: diariusze i inne materiaây, przygot. Ilona Czamaľska, UrzĊd Miasta Leszno, Leszno 1998.

LEWAK, Adam, Dzieje Emigracji Polskiej w Turcji (1831-1878), Nakâadem Instytutu Wschodniego w Warszawie, Warszawa 1935.

áOJEK, Jerzy, Dzieje pięknej Bitynki. Opowieý o ůycu Zofii Wittowej-Potockiej (1760-1822), Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1972.

MICHALSKI, Jerzy, Dyplomacja polska w latach 1764-1795, Historia dyplomacji polskiej içinde, T. II, Paľstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 483-697.

MOSZCZYĽSKI, Adam, Pamiętnik do historyi polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III I pierwszych Stanisâawa Poniatowskiego, Nakâadem Księgarni Jana Konstantego Ůupaľskiego, Poznaľ 1858.

MUSTAFA KESBÎ, ibretnümâ-yı Devlet, haz. Ahmet ığreten, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.

NOWAK, Zenon Hubert, Dyplomacja polska w czasach Jadwigi i Wâadysâawa Jagieâây (1382-1434), Historia dyplomacji polskiej içinde, T. I, Paľstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 299-393.

PRZYBO, Adam, ŮELEWSKI, Roman, Diplomaci w Dawnych Czasach, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1959.

REYCHMAN, Jan, Piotr Crutta, emisariusz Kociuszki do Stambuâu, Wschód-Orient, R. IX, nr. 2, (1938), s. 3-12.

REYCHMAN, Jan, Ůycie polskie w Stambule w XVIII wieku, Paľstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959.

REYCHMAN, Jan, Une famille de drogmans orientaux en Pologne au XVIIIe siècle, Rocznik Orientalistyczny, T. XXV, (1961), s. 83-99.

REYCHMAN, Jan, 1794 Polonya isyanı ve Türkiye, Belleten, C. XXXI, sy. 121, (1967), s. 85-91.

REYCHMAN, Jan, ZAJĉCZKOWSKI, Ananiasz, Handbook of Ottoman-Turkish Diplomatics, ed. Tibor Halaski-kun, Mouton, Hague, Paris 1968.

SOYSAL, ismail, Türkiyenin Siyasal Andlaşmaları, C. 1, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.

STĘPNIAK, Wâadysâaw, Dyplomacja polska na Baâkanach (1918-1926), Naczelna Dyrekcja Archiwów Paľstwowych, Warszawa 1998.

Stosunki dyplomatyczne Polski Informator, Europa 1918-2006, T. 1, Krzysztof Szczepniak ve diğerleri (der.), Ministerstwo Spraw Zagranicznch, Warszawa 2007.

TBMM Zabıt Ceridesi, Altmışaltıncı içtima, Devre 2, C. 4, 12 Kânunuevvel 1339/23 Temmuz 1923.

TOPAKTAŞ, Hacer, XVIII. Yüzyıl Ortalarında Türk-Leh ilişkilerinden Bir Kesit: Kapıcıbaşı Mehmed Ağanın Lehistan (Polonya) Elçiliği, Osmanlı Araştırmaları, sy. XXI, (2007), s. 203-225.

TOPAKTAŞ, Hacer, Osmanlı-Lehistan Diplomatik ilişkileri, Franciszek Piotr Potockinin istanbul Elçiliği (1788-1793), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.

TOPAKTAŞ, Hacer, Polonyanın Türkiyede ilk Daimi Elçiliğinin Kurulma Süreci: Tarihsel Dinamikler, Uluslararası ilişkiler, C. 11, sy. 43, (Güz 2014), s. 105-125.

Türkiye ile Lehistan Arasında Münakd Muhadenet Muahedenamesi ve Ticaret ve ikamet Mukavelameleri, Ahmed ihsan Matbaası, istanbul 1339/1923.

WALISZEWSKI, Kazimierz, Ostatni poseâ polski do Porty Ottomaľskiej, akta legacji stambuâskiej Franciszka Piotra Potockiego, T. I, Impremiere Veune Victor Goupy, Paris 1894, s. 119-121.

WERESZYCKI, Henryk, Wâadysâaw Jordan, Polski Sâownik Biograficzny, Tom XI, (1964-1965), s. 287-290.

ZALESKI, Bronisâaw, Stosunki Polski z PortĊ OttomanskĊ na poczĊtku panowania Stanisâawa Augusta, Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryůu, R. 1869, T. IV, (1870), s. 104-165.

ZINKEISEN, Johann Wilhelm, Osmanlı imparatorluğu Tarihi, C. VI, çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, istanbul 2011.