Maraû Eyaletinde Güherçile Üretimi (1566-1577) Saltpeter Production in the Province of Marash (1566-1577)

Güherçile barutun en ınemli bileûenidir ve Avrupa’ya nazaran Osmanlı topraklarında bol miktarda bulunmaktadır. Osmanlılar bu stratejik madenin ihracını yasaklamıû ve üretimini kontrolleri altına almıûlardır. Maraû eyaletinde güherçile üretimine, Kanuni Sultan Süleyman’ın son yıllarında düzenlenen Macaristan seferi ıncesinde, merkezin artan barut ihtiyacını karûılamak üzere baûlanmıûtır. Üretim, baûlangıçta birkaç kazada kurulan ocaklarda gerçekleûtirilmiû, ilerleyen yıllarda bunlara yenileri eklenmiûtir. ınceleri merkez tarafından gırevlendirilen bir çavuûun idaresinde üretim yapan iûletmeler, bir müddet sonra iltizam sistemi ile en yüksek güherçile üretme taahhüdünde bulunanlara verilmiûtir. Bunlar genellikle Maraû eyaleti sipahileridir. Sipahiler çoğunlukla ortaklıklar kurarak iûletmeleri üzerlerine almıûlardır. Ancak birçoğu vaatlerini yerine getirememiû ve merkez tarafından mirî akçeleri yemekle suçlanmıûtır. Bu makalede Maraû eyaletinde gerçekleûtirilen güherçile üretiminin ilk yılları ve bundan sonra yaûanan geliûmeler incelenmektedir.

Saltpeter is the most important component of gunpowder which was widely found in the Ottoman Empire in comparison with Europe. The Ottomans had banned the export of this strategic mineral in order to control the production. Saltpeter production was held in the province of Marash, in recent years of Suleiman the Magnificent just before the Hungary campaign, in order to meet the growing needs of gunpowder of the central power. Production was initially carried out in the mine established in several kazas, new ones were added in later years. The management of mines held initially by a çavuû appointed by the central authority. After a while, the right was given to the tax farmer (mültezim) that committed to produce the highest saltpeter with tax farming system. The tax farmers were usually chosen from sipahis of the Marash province. Sipahis conducted enterprises upon themselves mostly through partnerships. However, many did not fulfill their promises, and was, accused of wasting the mirî funds by the central authority. This article examines the first years of saltpeter production in the province of Marash and the developments thereafter.

___

BOA, D.EVM, (Baûbakanlık Osmanlı Arûivi, Bâb-ı Defterî Evâmir-i Maliye Kalemi Defterleri,) nr. 26278.

BOA, KK (Baûbakanlık Osmanlı Arûivi, Kamil Kepeci Tasnifi), nr. 67.

BOA, MD (Baûbakanlık Osmanlı Arûivi, Mühimme Defterleri), nr. 5, 9, 19, 21, 34.

BOA, MAD (Baûbakanlık Osmanlı Arûivi, Maliyeden Müdevver Defterler), nr. 2775, 7534.

Yayınlanmıû Arûiv Belgeleri

6 Numaralı Mühime Defteri, ızet-Transkripsiyon ve İndeks II, Baûbakanlık Devlet Arûivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arûivi Daire Baûkanlığı Yayınları, Ankara 1995.

12 Numaralı Mühime Defteri, ızet-Transkripsiyon ve İndeks II, Baûbakanlık Devlet Arûivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arûivi Daire Baûkanlığı Yayınları, Ankara 1996.

Kitap ve Makaleler

ÁGOSTON, Gábor, Barut, Top ve Tüfek: Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi, çev. Tanju Akad, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006.

AKÖZ, Alaaddin ve İbrahim Solak, “Dulkadirli Beyliği’nin Osmanlı Devletine İlhakı ve Sonrasında Çıkan İsyanlar”, Dulkadir Beyliği Araûtırmaları, C. I, ed. Yaûar Alparslan, Mehmet Karataû ve Serdar Yakar, Ukde Kitaplığı, Kahramanmaraû 2007, s. 115- 127.

ALTINÖZ, İsmail, Dulkadır Beylerbeyiliğinin Teûekkülü ve Geliûmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamıû Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995.

ÇAĞATAY, Neûet, “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İûletme Hukuku”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, II/1 (1943), s. 117-126.

ÇELİK, Mehtap, “Osmanlı Devleti’nde Güherçile Kaynaklarına Dair Bir Araûtırma: 17. ve 18. Yüzyıllarda Bor Kazâsı”, Prof. Dr. ızer Ergenç’e Armağan, ed. Ümit Ekin, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013, s. 153-165.

ÇETİN, Birol, Osmanlı İmparatorluğu’nda Barut Sanayi 1700-1900, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.

ÇİZAKÇA, Murat, İslam Dünyasında ve Batı’da İû Ortaklıkları Tarihi, çev. úehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.

GENÇ, Mehmet, “İltizam”, DİA, XXII (2000), s. 154-158.

GÖLEN, Zafer, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-i Âmire (XVIII. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.

HINZ, Walter, İslâm’da ılçü Sistemleri, çev. Acar Sevim, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1990.

HÜLAGÜ, M. Metin, “Osmanlı Devleti’nde Güherçile Üretimi ve Kayseri Güherçile Fabrikası”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11 (2001), s. 73-93.

İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. I, çev. Halil Berktay, Eren Yayınları, İstanbul 2000.

İNCE, Yunus, “Kârhâneden Baruthâneye Karaman Eyaleti’nde Güherçile Üretimi (18- 19. Yüzyıllarda)”, Osmanlı Bilimi Araûtırmaları, XIII/1 (2011), s. 11-30.

KARADENİZ, Hasan B., “XVI. Yüzyılda Rum Kale”, Belleten, LXII/234 (1988), s. 425-455.

KUNT, İ. Metin, Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978.

KURT, Yılmaz, Çukurova Tarihinin Kaynakları V 1563 Tarihli Kars-ı Maraû Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.

SAHİLLİOĞLU, Halil, “Bâd-ı Hevâ”, DİA, IV (1991), s. 416-418.

SOLAK, İbrahim, “XVI. Yüzyılda Zamantu Kazâsı”, Dulkadir Beyliği Araûtırmaları, C. II, ed. Yaûar Alparslan, Mehmet Karataû ve Serdar Yakar, Ukde Kitaplığı, Kahramanmaraû 2008, s. 169-181.

TAESCHNER, Franz, Osmanlı Kaynaklarına Gıre Anadolu Yol Ağı, C. I, çev. Nilüfer Epçeli, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2010. TEZ, Zeki, “Güherçileden Karabaruta”, Bilim Tarihi, 17 (1993), s. 8-15.

TEZ, Zeki, Kimya Tarihi, V Yayınları, Ankara 1986.

YİNANÇ, Refet, Mesut Elibüyük, Maraû Tahrir Defteri (1563), C. II, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araûtırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Ankara 1998.

YÖRÜK, Doğan, “Karaman ve Dulkadir Beylikleri Bakıyyelerinin Osmanlı İlhak Sürecine Verdikleri Tepkiler”, Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu, C. I, ed. Cevdet Kabakcı ve İlyas Gıkhan, Kahramanmaraû Belediyesi Yayınları, Kahramanmaraû 2012, s. 193-208.