Bulgaristan'da Osmanlı maddi kültür mirasının tasfiyesi (1878-1908)

Balkanlarda ulus devletlerin kuruluşu Osmanlı geçmişi ile büyük bir kırılma yaşanmasına, Osmanlı geçmişinin reddine ve Osmanlı mirasının tasfiyesine sebep oldu. Bulgaristan’da saf bir ulusal kimlik inşası ve ulus devletin konsolidasyonu sürecinde Osmanlı mirasının tasfiyesi Avrupalılaşmanın ön koşulu olarak görüldü. Bu nedenle Bulgar modernleşmesi, en başından bir “deosmanizatsiya” hareketine büründü. Ancak, Bulgaristan’da Osmanlı mirasının tasfiyesi mücerret bir modernleşme sorunu olmaktan çok, din taassubu, ulusçuluk ve ulus devlet modelinin telkin ettiği bir zorunluluktu. Bulgar aydını ve devlet adamları Osmanlı hâkimiyetini Hıristiyan Bulgar kültürünün bastırıldığı ve gelişiminin engellendiği bir esaret ve zulüm dönemi olarak telakki ettiler. Bu tahayyül Osmanlı döneminin ve Osmanlı hâkimiyeti ile özdeşleştirilen kurumların, geleneklerin, Türk ve Müslüman grupların, hayrât ve müberrâtın hor görülmesine ve şeytanileştirilmesine sebep oldu. Bulgar kimliğinde artık Şarklı unsurlara yer yoktu. Bu nedenle yeni Bulgar devleti siyasi, idari, sosyal, ekonomik, kültürel, demografik ve dinsel alanlara nüfuz eden Türk, İslami ve Şarklı etkilerin tasfiyesine çalıştı. Bu bağlamda geçmişin istenmeyen unsurları arasında Osmanlı maddî kültür mirası ön sıraya yerleştirildi ve şehirlerin modernleştirilmesi adına çok sayıda Osmanlı eseri yıkıldı. Bulgaristan’da Osmanlı maddi kültür varlıklarının tasfiyesi 93 harbi ile başladı ve Berlin Anlaşmasına aykırı olarak incelediğimiz dönem boyunca sürdü. Bâbıâli ve Osmanlı komiserlerinin çabalarına ve protestolarına rağmen Osmanlı dönemini hatırlatan çok sayıda cami, mescit, minare, medrese, hamam, mezarlık, tekke, türbe, han, kervansaray vb. eser Bulgar belediyeleri tarafından şehirlerin yeniden inşası ve planlanması gerekçeleri ile yıkıldı. Osmanlı eserlerinin tasfiyesi, gerçekte Bulgar hükümetlerinin ülkenin Hıristiyan Bulgar karakterini vurgulamak için uyguladıkları bilinçli bir politikanın sonucuydu. Camiler din taassubu ve ulusçuluğun başlıca hedefiydi. Nitekim bu dönemde şehirlerdeki camilerin çoğu yıkılırken bazıları kilise, müze, okul, hastane, matbaa, depo ve cephaneliğe dönüştürüldü. Mesela Sofya’da savaştan önce mevcut olan 44 camiden yalnızca bir tanesi ayakta kaldı. Sonuç olarak, Bulgaristan’da Osmanlı sonrasında en köklü değişim şehirlerin görünümü, fiziksel yapısı ve mimarisinde meydana geldi.

Anahtar Kelimeler:

Bulgaristan, tarihi yapılar, kültürel miras

Elimination of the Ottoman material cultural heritage in Bulgaria (1878-1908)

The foundation of independent nation-states in the Balkans caused a deep break with and rejection of the Ottoman past and elimination of the Ottoman legacy. The elimination of the Ottoman legacy was considered as a precondition of the Europeanization in the process of construction a purely national identity and consolidation of the nationstate in Bulgaria. Thus, Bulgarian modernization turned into “de- Ottomanization” movement from its beginning. However, the elimination of the Ottoman legacy was not merely an issue of modernization, but was a necessity inspired by religious fanaticism, nationalism and nationstate model. Bulgarian intellectuals and statesmen considered the Ottoman rule as a period of slavery and tyranny in which the Christian Bulgarian culture was oppressed and its development was hindered. This perception gave rise to despising and demonizing of the Ottoman period and of the Turks and other Muslim peoples, institutions, traditions and religious or secular monuments associated with Ottoman rule. No longer was there a place for Oriental elements in the Bulgarian identity. Therefore, the nascent Bulgarian state tried to eliminate Turkish, Islamic and Oriental influences that penetrated into the political, administrative, social, economic, cultural, religious and demographic spheres. In this context, Ottoman material cultural heritage was put on the top of the agenda among the undesired elements of the past. As a result, numerous Ottoman monuments were demolished in the name of modernization of the cities. The destruction of the Ottoman monuments in Bulgaria started during the Ottoman-Russian War of 1877-1878 and continued through the period under examination notwithstanding the Berlin Agreement. In spite of the efforts and protests of the Sublime Porte and of the Ottoman commissaries, a large amount of mosques, masjids, minarets, madrasas, public baths, cemeteries, dervish lodges, tombs, inns, caravansaries and other buildings reminding the Ottoman past were destroyed by the Bulgarian municipalities under the pretext of rebuilding and planning of the cities. In fact, the destruction of Ottoman monuments was the result of a deliberate policy of the Bulgarian governments to emphasize the Christian Bulgarian character of the country. The mosques were the primary target of the religious fanaticism and nationalism. Thus, while most of the mosques in the cities were demolished, some others were converted into the churches, museums, schools, hospitals, printing-houses, warehouses, arsenals etc. in this period. For example, there were 44 mosques in Sofia before the war, but only one of them was spared. In conclusion, the most radical changes occurred in appearance, in physical structure and in architecture of the cities in the post-Ottoman Bulgaria.

Keywords:

Bulgaria, historic buildings, cultural heritage,

PDF

___

I. Arşivler

I.1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA):

Bulgaristan İradeleri (Bİ).

Hariciye, Tercüme Odası, (HR.TO).

Meclis-i Vükela (MV).

Sadaret, Bulgaristan (A.MTZ.04).

Sadaret, Rumeli-i Şarkî Evrakı (A.MTZ.RŞ).

Yıldız, Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS).

Yıldız, Esas Evrakı (Y.EE).

Yıldız, Mütenevvî Mâruzât Evrakı (Y.MTV).

Yıldız, Perakende, Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı (Y.PRK.MK).

I.2. Narodna Biblioteka Kiril i Metodiy (Sofya, NBKM):

Orientalski Otdel, Fon. No. 26 (Vidin).

II. Kitap ve Makaleler

Adanır, Fikret: “İkinci Dünya Savaşı Sonrası Balkan Tarih Yazınında Osmanlı İmparatorluğu”, Toplum ve Bilim, Kış 1999/2000, Sayı 83, s. 224–240.

Akseki, Ahmet Hamdi: Bulgaristan Mektupları, Yay. Ferhat Koca, Rağbet Yayınları, İstanbul 2000.

Aydın, Mahir: Şarki Rumeli Vilayeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992,

Aydın, Mahir: Osmanlı Eyaletinden Üçüncü Bulgar Çarlığına, Kitabevi, İstanbul 1996a.

Aydın, Mahir: “Bulgaristan Komiserliği”, Belgeler, Cilt XVII, Sayı 21, 1996b, s. 71–127.

Ayverdi, Ekrem Hakkı: Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri: Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, Cilt 4, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1982.

Beydilli, Kemal: “Balkanlar’da Dönüm Noktası 93 Bozgunu ve Sonrası”, Mehmet Bereketli (Ed.), Berlin Antlaşmasından Günümüze Balkanlar, Rumeli Vakfı Kültür Yayınları, İstanbul 1999, s. 25–34.

Brunnbauer, Ulf: “The Perception of Muslims in Bulgaria and Greece: Between the ‘Self’ and the ‘Other’”, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 21, No. 1, 2001, s. 40–61.

Cambazov, İsmail: “Sofya’da Bugünkü Osmanlı Mimari Eserleri”, Azize A. Yasa - Zeynep Zafer (Ed.), Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Sempozyumu, Şumnu, 17–19 Mayıs 2000: Bildiriler, C. 1, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 189–220.

Daskalov, Roumen: Kak se misli Bılgarskoto vızrajdane, LİK, Sofiya 2002.

Daskalov, Roumen: The Making of a Nation in the Balkans, Historiography of the Bulgarian Revival, Central European University Press, Budapest, New York 2004.

Eşrefoğlu, Eşref: “Bulgaristan Türklerine ve Rusçuk’taki Türk Eserlerine Dair 1897 Tarihli Bir Rapor”, Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı I, 1972, s. 19–46.

Fraser, John Foster: Pictures from the Balkans, Cassell and Co., London 1906.

Georgieva, Tsevetana: “Pomaks: Muslim Bulgarians”, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 12, No. 3, 2001, s. 303–316.

Gradeva, Rossitsa: “Turks and Bulgarians, Fourteenth to Eighteenth Centuries”, Rossitsa Gradeva, Rumeli under the Ottomans, 15th-18th Centuries: Institutions and Communities, The Isis Press, İstanbul 2004a, s. 195-216.

Gradeva, Rossitsa: “Turks in Eighteenth- Century Bulgarian Literature: Historical Roots of Present-Day Attitudes in Bulgaria”, Rossitsa Gradeva, Rumeli under the Ottomans, 15th-18th Centuries: Institutions and Communities, The Isis Press, İstanbul 2004b, s. 217-223.

Hilendarski, Paisiy: Slavyanobılgarsko İstoriya, Yay. Yordan İvanov, Sofiya 1914.

Hüseyin Râci: Târîhçe-i Vaka-i Zağra, Hürriyet Matbaası, İstanbul 1326.

İnalcık, Halil: Tanzimat ve Bulgar Meselesi, 2. baskı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1992.

İpek, Nedim: Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877–1890), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1994.

İpşirli, Mehmet: “Bulgaristan’daki Türk Vakıflarının Durumu (XX. Yüzyıl Başları)”, Belleten, Cilt LIII, Sayı 207–208, 1989, s. 679–707.

İşirkov, A.: Grad Sofiya: Prez XVII vek, Tsarska Pridvorna Peçatnitsa, Sofiya 1912.

Jezernik, Božidar: “Western Perceptions of Turkish Towns in the Balkans”, Urban History, Vol. 25, No. 2, 1998, s. 211–230.

Jusdanis, Gregory: Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür, Milli Edebiyatın İcat Edilişi, Çev. Tuncay Birkan, Metis Yayınları, İstanbul 1998.

Keskioğlu, Osman: “Bulgaristan’da Bazı Türk Âbide ve Vakıf Eserleri”, Vakıflar Dergisi, No. VIII, 1969, s. 311–328.

Keskioğlu, Osman - A. Talha Özaydın: “Bulgaristan’da Türk – İslâm Eserleri”, Vakıflar Dergisi, No. XVII, 1983, s. 109–140.

Kiel, Machiel: Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Van Gorcum, Assen, Maastricht 1985.

Kiel, Machiel: Bulgaristan’da Osmanlı Dönemi Kentsel Gelişimi ve Mimari Anıtlar, Çev. İlknur Kolay, Kültür Bakanlığı, Ankara 2000.

Kitromilides, Paschalis M.: “‘Imagined Communities’ and the Origins of the National Question in the Balkans”, European History Quarterly, Vol. 19, No. 2, 1989, s. 149-194.

Kostova, Zara: “Camiyata ‘Sofu Mehmed Paşa’ i prevrıştaneto i v tsırkva”, Azize A. Yasa - Zeynep Zafer (Ed.)., Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Sempozyumu, Şumnu, 17-19 Mayıs 2000: Bildiriler, C. 1, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 427-438.

Köksal, Osman: “Tanzimat Sonrası Bulgaristan’a Yönelik Bazı Islahat Faaliyetleri ve Tuna Vilâyetinin Kuruluşu”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 2, 2003, s. 59– 69.

Lewis, Stephen: “The Ottoman Architectural Patrimony of Bulgaria”, Electronic Journal of Oriental Studies, IV, 2001 [M. Kiel, N. Landman & H. Theunissen (Eds.), Proceedings of the 11th International Congress of Turkish Art, Utrecht – The Netherlands, August 23- 28, 1999], No. 30, s. 1-26.

Lory, Bernard: “Razsıjdeniya vırhu istoriçeskiya mit ‘pet veka ni klaha’ ”, İstoriçesko Bıdeşte, No. 1, 1997, s. 92–98.

Lory, Bernard: Sıdbata na Osmanskoto Nasledstvo, Bılgarskata Gradska Kultura, 1878–1900, pre. Lilina Yanakieva, Amisitia, Sofiya 2002.

Macdermott, Mercia: A History of Bulgaria, 1393-1885, George Allen and Unwin, London 1962.

Mccarthy, Justin: Ölüm ve Sürgün, Osmanlı Müslümanlarına Karşı Yürütülen Ulus Olarak Temizleme İşlemi, 1821–1922, Çev. Bilge Umar, İnkılap Kitapevi, İstanbul 1998.

Mijatev, Petâr: “Bulgaristan’daki Osmanlı Anıtları”, Çev. Yaşar Yücel, Belleten, Cilt L, Sayı 196, 1986, s. 291-313.

Mutafçieva, Vera: “Predstavata na ‘drugiya’: Obrazıt na Turtsite”, Antonina Jelyazkova (Ed.), Vrızki na sıvmestimost i nesıvmestimost mejdu Hristiyanin i Müsülmanin v Bılgariya, IMIR, Sofiya 1995, s. 4–36.

Nazırska, Jorjeta: Bılgarskata dırjava i neynite maltsinstva 1879–1885, LİK, Sofiya 1999.

Ortaylı, İlber: “Balkan Milliyetçiliği”, Türkiye Günlüğü, Sayı 36, Eylül-Ekim 1995, s. 5–10.

Ortaylı, İlber: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Milliyetçilik (En Kalıcı Miras)”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4–8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, I. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002, s. 23–39.

Palairet, Michael: Balkan Ekonomileri, 1800–1914: Kalkınmasız Evrim, Çev. Ayşe Edirne, Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2000.

Roudometof, Victor: “From Rum Millet to Greek Nation: Enlightenment, Secularization, and National Identity in Ottoman Balkan Society, 1453–1821”, Journal of Modern Greek Studies, Vol. 16, 1998, s. 11-48.

Shashko, Philip: “From the Other Shore: The American Perspective of the Eastern Question and Bulgarian Crisis of 1876”, Bulgarian Historical Review, No. 4, 1990, s. 3–21.

Şentürk, M. Hüdai: Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850–1875), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.

Şimşir, Bilal N.: Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayınevi, Ankara 1986.

Şimşir, Bilal N.: Rumeli’den Türk Göçleri, Cilt 2, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989.

Todorova, Maria: “Balkanlar’daki Osmanlı Mirası”, L. Carl Brown (Ed.), İmparatorluk Mirası, Balkanlarda ve Ortadoğu’da Osmanlı Damgası, Çev. Gül Çağalı Güven, İletişim Yayınları, İstanbul 2000, s. 70–112.

Todorova, Maria: Balkanlar’ı Tahayyül Etmek, Çev. Dilek Şendil, İletişim Yayınları, İstanbul 2003.

Turan, Ömer: “1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşında Filibe’de Yıkılan Osmanlı Eserlerine Dâir Bir İngiliz Belgesi”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, Yıl 25, Sayı 4, 1996, s. 241–251.

Turan, Ömer: The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998.

Turan, Ömer: “1877–78 Osmanlı-Rus Savaşı’nın Bulgaristan’daki Türk Varlığına ve Mimarî Eserlerine Etkisi”, Azize A. Yasa - Zeynep Zafer (Ed.), Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Sempozyumu, Şumnu, 17–19 Mayıs 2000: Bildiriler, C. 2, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 763–771.

Turan, Ömer: “Bulgaristan’da Türk Vakıfları”, Ali Çaksu (Ed.), Balkanlar’da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri (21–23 Nisan, 2000, Sofya), IRCICA, İstanbul 2002.