Türk Eğitim Tarihinde Medrese Tarihi Yazıcılığı

Türkiye’de eğitim tarihi yazıcılığı ve bunun içinde medrese tarihi yazıcılığı II. Meşrutiyet döneminde başlamıştır. Eğitim tarihinin nasıl yazılacağına dair ilk örnekler Tanzimat ve II. Abdülhamid dönemi metinlerinde kendini göstermiştir. Cumhuriyet döneminde özgün örneklerini veren kapsamlı eğitim tarihi araştırmalarından bazıları ilerleyen dönemin paradigma kurucu temel metinleri haline gelmiştir. Bunların başında Nâfî Atuf Kansu, Osman Ergin, Nevzad Ayasbeyoğlu, Faik Reşit Unat, Hasan Ali Koçer, Cavit Binbaşıoğlu, Cahit Yalçın Bilim, Necdet Sakaoğlu ve Yahya Akyüz’ün çalışmaları gelmektedir. Bu araştırmada, adı geçen eğitim tarihçilerinin temel eserlerinde, medrese konusunun nasıl ele alındığı, kaynakları, metodolojisi, temel iddiaları, söylemleri ve geleceği etkileme durumları üzerinde durulmuştur. Doküman analizi metoduyla yapılan araştırmada adı geçen eğitim tarihçilerinin temel eserlerindeki medrese kısımları kendi içinde değerlendirilmiş, ardından da ortak ve ayrılan noktalar üzerinde değerlendirme yapılmıştır. Netice olarak, Türk eğitim tarihi medrese tarihi yazıcılığında zihniyet ve kaynak tercihleri bakımından ortak kabullerin, ön yargıların ve ezberlerin olduğu, bunun yanında bazı bilgi yanlışlarının ve metodolojik hataların devam ettiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Türk eğitim tarihi, medrese, tarih yazıcılığı, metot, zihniyet

The Madrasa Historiography in the History of Turkish Education

The historiography of education and the historiography of the madrasah began during the Second Constitutional Monarchy period in Türkiye. The first examples of how to write the history of education were found in the texts of the Tanzimat and Abdülhamid II periods. Some of the comprehensive studies on the history of education, which provided original examples in the Republican period, became the paradigm-building basic texts of the following period. The works of Nâfî Atuf Kansu, Osman Ergin, Nevzad Ayasbeyoğlu, Faik Reşit Unat, Hasan Ali Koçer, Cavit Binbaşıoğlu, Cahit Yalçın Bilim, Necdet Sakaoğlu and Yahya Akyüz are at the top of these. This study focuses on how the subject of madrasah is handled, its sources, methodology, basic claims, discourses and their influence on the main works of the aforementioned historians of education. In this study, which is based on the method of document analysis, the madrasah sections in the basic works of the aforementioned historians of education are evaluated within themselves, and then the common and divergent points are emphasized. As a result, it has been observed that there are common assumptions, prejudices and memorization in terms of mentality and source preferences in the historiography of the madrasa in the history of Turkish education, as well as some information errors and methodological mistakes.

Keywords:

History of Turkish education, madrasas, historiography, method, mentality/paradigm.,

PDF

___

Ahmed Hikmet. “On Birinci Asr-ı Hicride Türk Menâbi-i İrfanı 2,” Mihrâb, 1340, S.21-22, ss.715-724; Osmanlı Eğitim Mirası, Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, (Yayına Hazırlayan: Mustafa Gündüz), Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2013, ss.351-362.
Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi, (M.Ö 100- M.S.2019), 34. Baskı, Ankara: PegemA Yayınları, 2021.
Antel, Sadrettin Celal. “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I, İstanbul: MEB Yayınları, 1999, ss.444-462.
Ata, Bahri. “Mehmet Âkif Ersoy’un ‘Gür Hisli’, 'Gür İmanlı' ve 'İki Gözü Nevzad’ı’: Abdüllatîf Nevzad Ayasbeyoğlu ve Milli Eğitim Tarihimiz”, Hamideli Tarih, 2017, ss.44-54.
Ayas, Nevzad. Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi, Kuruluşlar ve Tarihçeler, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1948. Aydın, Bilgin. Günalan, Rıfat. Bulgaristan Medreseleri, İstanbul: KETEBE Yayınları, 2023.
Balcıoğlu, Tahir Harimi. Fatih Külliyesi, İlmî Teşkilatının Esası Olan İslâmi İlimler ve Okutulan Eserler, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2023.
Bilim, Cahit Yalçın. Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1984.
Binbaşıoğlu, Cavit. Başlangıçtan Günümüze Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Anı Yayınları, 2009.
Binbaşıoğlu, Cavit. Türk Eğitim Düşüncesi Tarihi Ankara: Anı Yayınlar, 2005.
Binbaşıoğlu, Cavit. Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, İstanbul: MEB, 1995.
Cumhuriyet Eğitim Devriminin Mülkiyeli Mimarı Nafi Atuf Kansu (1890-1949), Yaşamı ve Yazıları, Ankara: Mülkiyeliler Birliği Yayınları, (Yayına Hazırlayan: Metin Atuf Kansu, K. Işık Kansu), 2011.
Çiydem, Erol. “Tanzimat Dönemi Eğitim Islahatının Aynası: Maarif-İ Umumiye Nizamnamesine Dair Mazbata (Esbab-ı Mûcibe Layihası”, Turkish History Education Journal, 2018, 7(2), ss. 509-531.
el-Haj, Rıfa’at ʻAli Abou. Modern Devletin Doğası, 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, Ankara: İmge Yayınları, (Çeviren: Oktay Özel, Canay Şahin), 2018.
Emin Bey. “Târihçe-i Tarîk-i Tedrîs”, İlmiye Sâlnâmesi, İstanbul 1334/1918, ss. 642-651.
Ergin Osman. Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul: Bozkurt Kitabevi 1937. Ergin, Osman. Türk Maarif Tarihi, C.1-2, İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
Erünsal, İsmail E. Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri, İstanbul: Timaş Yayınları, 2019, ss.475-495.
Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Döneminde ‘Bilim’ Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşmasındaki Yeri ve Önemi”, Kutadgubilig, Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, S.3, 2003, ss.151-184.
Gencer, Bedri. “Gazâlî’nin Vizyonu İhyâ’nın Misyonu”, Dinî ve Felsefî Metinler, Yirmi Birinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama, C.1, İstanbul, 2012. ss.457-484.
Güldüren, Cem. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Medrese Öğrencilerinin Askerliği Meselesi”, Toplumsal Tarih, Aralık 2017, S.288, ss.68-75.
Gündüz, Mustafa. Eğitim Tarihinin Peşinde, Ankara: Nobel Akademik, 2019.
Hoca Muhyiddin. Medreselerin Islahı, Kahire, 1314/1897.
İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi, İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
Kara, İsmail. İlim Bilmez, Tarih Hatırlamaz, Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2022.
Koçer, Hasan Ali .Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923), İstanbul: 1991.
Lütfî Efendi. “Tanzimat’tan Sonra Türkiye’de Ma‘ârif Teşkilatı (1267-1287)”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, S.17, (94), 1926, ss.302-317.
Mahmud Cevad İbnü’ş-Şeyh Nafi. Ma’ârif-i Umûmiye Nezâreti, Tarihçe-i Teşkilât ve İcraʻâtı, İstanbul: Hazırlayan: Tacettin Kayaoğlu, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001.
Medreseler Neydi Ne Değildi?, Osmanlılarda Akli İlimlerin Eğitimi ve Modern Bilimin Gelişimi, İstanbul: Kronik Yayınları, 2019, ss. 223-313.
Muallim Cevdet. “Darülmuallimîn’in Yetmişinci Sene-i Devriyesi Münasebetiyle Verilen Konferans”, Tedrisât Mecmuası, 15 Şubat 1916, No: 6/32, ss. ss.175-200.
Nafi Atuf. Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1930.
Orsmby, Eric. İslam’ın Dirilişi, (Tercüme: İsmail Hakkı Yılmaz), İstanbul: Vakıfbank Yayınları, 2019.
Sakaoğlu, Necdet. Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.
Salih Zeki, Yusuf Akçura, Muallim M. Cevdet, Skolastik Eğitim ve Türkiye’de Skolastik Tarz, (Hazırlayan: Hasan Ünder), Ankara: Epos Yayınları, 2002.
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye (SMU), İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1316 (1900).
Satı (Satı el Husrî), “Meşrutiyet’ten Sonra Ma‘ârif Tarihi”, Muallim Mecmuası, S.19, 15 Şubat 1334/1918, ss.654-665.
Somel, Selçuk Akşin. “Tanzimat Döneminde Eğitim Reformunun Dönüm Noktası: 1869 Tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Esbab-ı Mucibe Layihası ve İdeolojik Temelleri”, Kahraman, Kemal ve Baytar, İlona, (eds.) Sultan Abdülmecid ve Dönemi (1823-1861). İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları, ss. 136-167.
Sungu, İhsan. “Tevhid-i Tedrisat”, Belleten II, S.7-8, 1938, ss.397-431.
Türker, Ömer. “Yenilenme Dönemi”, İslam Düşünce Atlası, Yeni Edisyon, (Hazırlayan: Halil İbrahim Üçer), C.3, 2022.
Umûr-ı Şerʻiye ve Evkâf Vekâleti Tedrisat Müdiriyet-i Umumiyesi, Medâris-i İlmiye Nizamnamesi, İstanbul, Evkaf-ı İslâmiye Matbaası,1922.
Unat, Faik Reşit. Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihsel Bir Bakış, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1964.
Yakut, Esra. Şeyhülislamlık, Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
Yaltkaya Şerafettin. “Tanzimat’tan Evvel ve Sonra Medreseler”, Tanzimat I, İstanbul: MEB Yayınları, ss.463-467.
Yaşar Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, İstanbul: İz Yayınları, 1997.
Yıldız, Hasan. “Osmanlı’da Medrese Talebelerinin Kur’a İmtihanlarından Muaf Tutulmalarının Sebep ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme”, Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, V.5, S. 2, 2020, ss. 1075-1125.
Yurdakul, İlhami. İktidarın Ruhu, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kişizade İmtiyazları, (Beşik Uleması, Siyaseten Katl, Müsadere), İstanbul: İletişim Yayınları, 2022.
Yurdakul, İlhami. Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
Zengin, Zeki Salih II. Abdülhamit Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2021.
Zengin, Zeki Salih. II. Meşrutiyet’te Medreseler ve Din Eğitimi, Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
Zengin, Zeki Salih. Medreseden Darülfünuna Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi, Ankara: Maarif Mektepleri, 2019.
Zengin, Zeki Salih. Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi 1839-1876, Ankara: MEB Yayınları, 2004.