Kuruluşundan Lağvedilişine Kadar Cebel-i Bereket Sancağının İdari Yapısı [1879-1933]

Sancaklar, Osmanlı idari yapısında önem bakımından eyaletlerin alt birimidir. Cebel-i Bereket adı Gâvur Dağlarına (Amanos) Tanzimat Devrinde verilmiştir. Cebel-i Bereket Sancağı, önceleri Üzeyr ve Payas olarak anılan sancağın idari sınırlarının genişletilmesi ve merkezinin değiştirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Sancak, 1879’da kurulduğunda Payas ve Osmaniye buraya bağlanmıştır. Yine Maraş’a bağlı Hassa, İslahiye ve Bahçe kazaları Maraş’tan alınarak Cebel-i Bereket Sancağı sınırlarına dâhil edilmiştir. Yönetim merkezi güvenlik nedeniyle Gâvur Dağlarının ortasında bulunan Yarpuz Kasabasıydı. Yarpuz, istenilen gelişmeyi gösteremeyince sancak merkezi Ermenilerden kaynaklı güvenlik tehditleri de dikkate alınarak 1906’da Erzin’e, 1909’da ise Osmaniye’ye taşınmış; merkezin değiştirilmesi sancak eşrafının ve halkının tepkisine neden olmuştur. Zamanla Cebel-i Bereket’te bazı nahiye ve kazaların isimleri değişikliğe uğramış; İkinci Meşrutiyet Devrinde Ümraniye (Dörtyol) ve Ayas kazaları ortaya çıkmıştır. Sancaklar, cumhuriyetin ilanından sonra vilayetlere dönüştürülmüş, böylece Cebel-i Bereket de vilayet olmuştur. Bahsi geçen yeni idari düzende Ceyhan Kazası Cebel-i Bereket Vilayetine bağlanmıştır. Hassa bu dönemde kaza vasfını kaybetmiş ve İslahiye’ye bağlı bir nahiyeye dönüştürülmüştür. 1879’da kurulan Cebel-i Bereket Vilayeti konumu itibariyle gelişmeye uygun olmadığı gerekçesiyle 1933’te lağvedilmiştir. Dörtyol, Ceyhan, Osmaniye ve Bahçe kazaları Adana (Seyhan) Vilayetine, İslahiye ise Gaziantep’e bağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Cebel-i Bereket, Payas, Osmaniye, Yarpuz, Bahçe

The Administrative Structure of the Cebel-i Bereket Sanjak from its Establishment to its Dissolution [1879-1933]

Sanjaks come after the provinces in terms of importance in the Ottoman administrative structure. The name Cebel-i Bereket was given to the Gavur Mountains (Amanos) during the Tanzimat Period. It emerged with the expansion of the administrative borders of the sanjak known as Üzeyr and Payas and changing its center. When Sancak was founded in 1879, Payas and Osmaniye were connected here. The districts of Hassa, İslahiye and Bahçe, which were also affiliated to Maraş, were taken from Maraş and included in the Cebel-i Bereket Sanjak. Its administrative center was Yarpuz Town, which was in the middle of the Gavur Mountains for security reasons. When Yarpuz could not show the desired development, the center of the sanjak was moved to Erzin in 1906 and to Osmaniye in 1909, taking into account the security threats from the Armenians. There were some objections to these relocations by the local people and notables. Ümraniye (Dörtyol) and Ayas districts emerged within the sanjak. Over time, the names of some towns and districts were changed. After the proclamation of the Republic, Ceyhan District was included in the borders of the sanjak, which became a province. During this period, Hassa lost its status as a district and became a sub-district of İslahiye. Cebel-i Bereket Province was abolished in 1933. The districts of Dörtyol, Ceyhan, Osmaniye and Bahçe were connected to Adana (Seyhan) Province and İslahiye to Gaziantep.

Keywords:

Cebel-i Bereket, Payas, Osmaniye, Yarpuz, Bahçe,

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO), 2380-178466.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO), 3531-770.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO), 3444-258288.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO), 3745-280810.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO), 4289-321642.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Muhasebe Kalemi (DH.EUM.MH.), 86-26.
umhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Muhasebe Kalemi (DH.EUM.MH.), 87-119.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD.), 149-12.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı DH.İUM., 45-2/30.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri DH.İUM.E., 46-37.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri DH.İUM.EK., 15-67.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Müdüriyeti DH.MB.HPS.M., 14-40.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 275-47.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelât ve Islahât Komisyonu Evrakı (DH.TMIK), 1137-44.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelât ve Islahât Komisyonu Evrakı (DH.TMIK), 149-11.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BOA, Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S.), 5-34.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BOA, Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S.), 50-27.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BOA, Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S.), 56-48.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BOA, Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S.), 67-49.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BOA, Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S.), 73-23.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Başbakanlık Osmanlı Arşivi İrade Dahiliye (İ.HD.), 1478-70.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD), 2126-11.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD), 2132-3.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD), 2138-31.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Hususi Evrakı (Y.A.HUS.), 511-98.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız, Perakende Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH), 1-16.
“Bazı vilâyetlerin kaldırılması ve bazılarının birleştirilmesi hakkında I/575 numaralı kanun lâyihası ve Dâhiliye ve Bütçe encümenleri mazbatalarının kabulü”, TBMM Zabıt Ceridesi, C. XV, D. 4, Ankara,1933, s.2.
TC Resmi Gazete, Kanun No: 2197, Sayısı: 2411, 27 Mayıs 1933.
Devlet Salnameleri: R. 1333-1334 (1918), 1925-1926, 1926-1927, 1927-1928, 1928-1929.
Halep Vilayet Salnameleri: 1284, 1285, 1286.
Adana Vilayet Salnameleri: 1287, 1289, 1290, 1293, 1294, 1296, 1297, 1299, 1308, 1309, 1312, 1318, 1320.
Arı, Necdet. “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Osmaniye’de Atatürk’e Sunulan Bir Gavurdağı Ağıtı.” Çukurova Araştırmaları Dergisi. 2:1 (Yaz 2016), 108-113. (erişim 15.06.2022). Aysal, Necdet, Lütfi Arslan. “Türkiye’nin Sağlık ve Toplumsal Coğrafyası: Cebel-i Bereket (Osmaniye) Vilâyeti.” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 63 (Güz 2018), 419-451. (erişim 16.07.2022).
Başaran, Sinan, “Cumhuriyet Dönemi Rize İdare Tarihi,” Türk İdare Dergisi, 486 (2018), 49-75. (erişim 30.07.2022).
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlama, Yay. Haz. Ahmet Kuyaş, 4. Baskı, İstanbul: Yapıkredi Yayınları, 2003.
Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara: TTK Yayınları, 1991.
Çelik, Kemal, “Millî Mücadele'de İlk Kurşun Ve Dörtyol'un Düşman İşgalinden Kurtuluşu,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 14:41 (1998), 478-486. (erişim 05.07.2022).
Güher, Ebru. “Arşiv Belgeleriyle Cebel-i Bereket Sancağı’nda 1915 Yılındaki Ermeni Tehciri.” Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 6:15 (Kasım 2018), 241-260. (erişim 05.06.2022).
Güher, Ebru. “Maârif Salnâmeleri’ne Göre Cebel-i Bereket Sancağı’nda Eğitim-Öğretim (H.1316-1321/M. 1898- 1903).” Turkish Studies. 9:4 (2014), 457-467. (erişim 01.07.2022).
Karaboran, Hilmi. “Osmaniye’nin Kuruluş ve Gelişmesi.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/1-2 (1996): 5-48.
Kaş, Pınar. “III. Dönem TBMM'de Cebel-i Bereket Milletvekilleri ve Meclis'teki Faaliyetleri.” Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 14:1 (2021), 159-173. (erişim 20.07.2022)
Kolutek, Mikail. Cebel-İ Bereket Sancak Merkezinin Erzin’den Osmaniye’ye Taşınmasına Yapılan İtirazlar.” Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. Sonbahar Özel Sayı (2020), 149-159. (erişim 10.07.2022).
Müderrisoğlu, Fatih, “Bir Osmanlı-Türk Şehri Olarak Belen”, Vakıflar Dergisi 24 (1994): 237-272.
Önenç, Ali Rıza. “Mutasarrıf”, TDV İslam Ansiklopedisi, 31 (Ankara, 2020), ss.377-379. (erişim 13.06.2022).
Özçelik, Fatih. “Çokmerzimen’de (Dörtyol) Ermeni Olayları.” Turkish Studies. 8:11 (2013), 231-245. (erişim 15.06.2022).
Öztürk, Mustafa, Osmanlı Belgelerinde Halep, Ed. M. Taner Koltuk, İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları, s.22-55.
Payaslı, Volkan. “Fransız İşgalinde Osmaniye (Cebel-İ Bereket) Ve Rahime Hatun Üzerine Bir Değerlendirme.” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 61 (Güz 2017),269-308. (erişim 25.06.2022).
Şahin, İlhan. “Sancak”, TDV İslam Ansiklopedisi, 36 (İstanbul, 2009), ss.97-99.
Şavkılı, Cengiz. “Adana’nın Düşman İşgalinden Kurtuluşu ve Kurtuluş Bayramı Kutlamalarının Basına Yansımaları (1922-1938).” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 24:1 (Mart 2022), 350-364. (erişim 29.06.2022).
Terzi, Mehmet Akif, Ahmet Ergün, Kınık’tan Kıyı’ya Osmanlı Belgelerinde Osmaniye, Osmaniye: Osmaniye Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
Tutar, Adem. “XIX. Yüzyılın Sonlarında Cebel-i Bereket Sancağında Müslümanlar ve Gayrimüslimler.” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8 (2003), 145-158. (erişim 18.06.2022).
Umar, Nur, Cengiz Can, “Adana Vilayeti Hükümet Konakları.” Megaron. 14/4. (2019), 530-543. (erişim 08.06.2022).
Ürkmez, Naim “Tanzimat Sonrası Osmanlı Devleti’nde Kaza Yönetimi (Belen Örneği).” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 9:42 (Şubat 2016), 815-831. (erişim 28.06.2022).