Osmanlı kenti–gayrimüslim ilişkisi çerçevesinde cizye defterlerinin, Osmanlı gayrimüslimleri (zimmiler) tarihine ve Osmanlı şehir tarihine katkısını belirlemek araştırmanın problemi olarak ele alınmıştır. Araştırmanın genel amacı Musul Kazası’ndaki gayrimüslimlerin kentsel-kırsal yerleşimlerini, göç ve göçmenlerin niteliğini, zanaatların mekânsal örgütlenmesini, Musul’un bölgesel ilişkilerini ve çiçek hastalığının etkilerini ortaya koymaktır. Diğer amaçlarsa şunlardır: Kentsel-kırsal nüfus ve gelir düzeyi nedir? Toplumsal ve demografik karakteristiği belirlemede defter terminolojisindeki kavram karmaşasının etkisi nedir? Zanaatların niteliği ve niceliği ile mahallelerin karakteristiği arasındaki ilişki nedir? Usta-çırak sayısındaki orantısızlığın nedeni nedir? Serhat şehirlerine ait cizye defterlerinin içerikleri ile Osmanlı hudut politikaları arasındaki ilişki nedir? Çiçek hastalığının yayılması ile dokumacılık arasındaki ilişki nedir? Araştırmanın esasını 1103/1691-92 tarihli Musul Kazası cizye defteri oluşturmuştur. Defterdeki verilerin yorumlanmasında Osmanlı Arşivi’ndeki (İstanbul’da) çeşitli belge ve defterler ile Diyarbakır ve Mardin şer‘iyye sicilleri kullanılmıştır. Araştırmada şu bulgulara ulaşılmıştır: Kazadaki yerli gayrimüslimlerin % 49’u kentte sakin olup % 64’ü ednâ (gelir düzeyi açısından fakir) idi. Kırsaldaki ednâların oranıysa % 77 idi. Kentte kırsal alandan (oranı % 29’dur) ve farklı kentlerden (oranı % 61’dir) göçmenlere rastlanmıştır. ‘‘Kentte iş tutanlar’’ ve ‘‘gelip-gidenler’’ olarak sınıflandırılan perakendelerin çoğunluğunu oluşturan rencberler; hamalları, zanaat ve sermaye sahiplerini kapsamıştır. Rencber, mimar, kuyumcu, semerci, dokumacı ve dokumacılığın yan kollarını oluşturan zanaatkârların çoğunluğu Dergâh-ı Nestûrî Mahallesi’ndeydi. Nehir nakliye araçlarının üretiminde rol oynayan esnaf aynı mahallede yoğunlaşmıştı. Bazı Müslüman çıraklar, gayrimüslim ustalarla çalışıyordu. Şehirdeki çırakların oranı % 13’tü. Göçmen çırakların oranıysa % 26 idi. Kuyumcuların 1/3’i, kılıççılarınsa % 31’i göçmendi. Musul’da gayrimüslim ekmekçi, kasap, değirmenci ve nalbantlara rastlanmamıştır. Çiçek salgını en fazla terzi, rencber, çulha, boyacı ve marangoz esnafını etkilemiştir. Atasözlerinde Osmanlı vergi yaptırımlarının izlerine rastlanmıştır. Gayrimüslimler açısından kırsal ve kentsel nüfus arasında ciddi bir fark olmamasına rağmen kırsal yoksulluk kentsel yoksulluktan yüksekti. Kırsaldaki düşük gelir düzeyi ile Musul’un idari ve coğrafi konumunun sağladığı istihdam alanları ve ticaret; emek, zanaat ve (düşük/yüksek) sermaye sahiplerini kente ve özellikle kentin işlek mahallelerine yöneltmiştir.